Gurano Karahay an Satong Salud?
SANRIBONG milyones na dolyar kada aldaw! Siring kaiyan kamahal an ginagastos kan mga tawo sa Estados Unidos sa pangangataman sa salud. An mga nag-eerok sa Republika Pederal kan Alemania naggagastos nin labi sa ikalimang kabtang kan bilog na halaga kan saindang nasyonal na produkto, o labing 340 ribong milyon na deutsche mark kada taon, tanganing pangatamanan an saindang mga pangangaipo sa salud. An kamugtakan kaagid sa kadaklan kan ibang industrialisado o maoswag na mga nasyon.
Mayong duwa-duwang an katamtaman na siudadano sa mga nasyon na ini nagigin orog na nag-iisip sa salud. An mga libro asin video dapit sa pagkakan asin ehersisyo perming nangengenot sa mga listahan nin pinakamabakal. An mga pagkakan na marahay sa salud, bitamina, kasulotan sa gym, asin gamit sa ehersisyo nagin mga negosyong naggaganansia nin dakol na milyon na dolyar. Asin ngonyan an ladawan nin mapangganang tawo bako na an nananabakong mayaman na negosyante kundi an areglado, malinig an itsura, tawong nag-iisip sa pagigin makosog an lawas.
Huli kan gabos na ining atension asin interes sa salud asin makosog na lawas, tunay daw kitang mas makosog kisa sa mga tawo kan nakaaging mga kapag-arakian? An darakulang halaga daw na ginastos sa medikal na bayadan asin pangangataman sa salud nagbunga nin pisikal na karahayan niato gabos? Sa katunayan, gurano kita kakosog?
An Modelo Ngonyan
Kabaliktaran sa puwede niatong laoman, an mga report hale kapwa sa mayaman asin pobreng mga nasyon sa palibot kan daga nagpapaheling na an mga tawo ngonyan dai pa naaabot an modelo nin marahay na salud. Sa pagsambit manongod sa manlaenlaen na kamugtakan sa salud sa bilog na kinaban, an report na inandam kan Worldwatch Institute nagsabi: “Minsan siring na dakula nanggad an pagkakalaen kan saindang mga pangangaipo sa pangangataman sa salud, an mayaman asin an pobre magkapareho sa sarong bagay: kapwa nagagadan na dai kinakaipuhan. An mayaman nagagadan huli sa helang sa puso asin kanser, an pobre nagagadan huli sa kurso, pulmoniya, asin tipdas.”
Sa ibong nin mga pag-oswag sa medikal na pagsiyasat, an helang sa puso asin kanser padagos na nagigin damat sa mayaman na mga nasyon. Sa katunayan, sarong report sa The New England Journal of Medicine nagsabi: “Mayo kitang rason na maglaom sa marahay na bunga dapit sa kagabsan na pag-oswag sa nakaagi pa sanang mga taon. Mayong rason na isipon na, sa kabilogan, an kanser nagigin bakong ordinaryo.” Dapit sa biglang pag-oswag kan pagpakosog kan lawas, an kamugtakan sinumaryo nin marhay ni Dr. Michael McGinnis kan Departamento sa Salud asin Paglilingkod sa Tawo kan E.U.: “An dakulang mayoriya nakaaaram kan importansia kan pagigin makosog an lawas. Alagad dai mismo sinda naghiro. An mga Amerikano bakong kasin kosog siring kan hinohona ninda na siring sinda.”
Sa ibong na poro kan sokolan, “an ikaapat na kabtang kan mga tawo sa kinaban kulang nin malinig na inomon na tubig asin malinig na paghale kan ati nin tawo,” an sabi kan report kan Worldwatch. “Bilang resulta, an mga helang sa kurso lakop sa bilog na Ikatolong Kinaban asin iyo an mayor na dahelan nin kagadanan nin omboy sa kinaban.” An kurso, pulmoniya, tipdas, dipteria, tisis, asin iba pang helang, minagadan sa 15 milyones na aki na dai pang limang taon an edad kada taon asin pinopogolan an normal na pagtalubo kan minilyon pang iba. Alagad, an tunay na kabaliktaran sa linalaoman iyo na aram kan mga eksperto na an kadaklan kaini madali sanang likayan.
Mantang an mga aki sa maoswag na mga nasyon tibaad makalikay sa siring na mamondong mga pangyayari, may mga senyal na ikatatakot na an pankagabsan na salud kan hobenes ngonyan nanluluya imbes na magkosog. Bilang halimbawa, an The Guardian kan Londres, sa irarom kan pangenot na baretang “An Kaakian ‘Mas Marahay an Salud 35 Taon an Nakaagi,’” nagbareta na nanompongan kan surbey kan Medical Research Council an “dakulang kabtang nin paglangkaw sa pag-ako sa ospital sa mga aki sagkod sa apat an edad, tolong beses sa kaso nin hapo, anom na beses na paglangkaw sa eksema sa tahaw kan bagong kapag-arakian.” Nanompongan man an grabeng paglangkaw nin diabetes sa mga hobenes, sobrang pagtaba, tension, asin emosyonal na mga helang.
An panbilog na nasyon na mga pagsiyasat sa Estados Unidos nagpaheling man na an pisikal na kamugtakan kan mga aking nag-eeskuwela ngonyan bakong an maninigo. “Ini an pinakatatagong hilom sa Amerika ngonyan—an kakulangan nin makosog na lawas kan mga hobenes,” an sabi ni George Allen, tsirman kan President’s Council on Physical Fitness and Sports. An pinakahuring bilang na ilinuwas kan konseho nagpaheling na 40 porsiento kan mga aking lalaki asin 70 porsiento kan mga aking babae na 6 sagkod 17 taon an edad dai nakagigibo nin labi pa sa sarong pagbaras. Nanompongan kan ibang pagsiyasat na an mga tin-edyer ngonyan igwa nin halangkaw na presyon nin dugo, bakong marahay sa salud na grado nin cholesterol sa dugo asin taba sa hawak, dai na sambiton an seryosong emosyonal na mga problema, siring man an mga problema sa pag-abuso sa droga asin alak.
Maglaom sa Ngapit
Kadaklan sato nakarerealisar na an satong kamugtakan sa salud sa bilog na buhay determinado, sa dai masabing grado, kan kamugtakan kan salud durante kan satong pagkaaki. Kaya, bakong makangangalas na nagkomento si George Allen: “An ikinahahadit ko iyo na kun dai nindo pinag-adal ngonyan an hoben dapit sa makosog na lawas, nungka na manodan ninda ini bilang mga adulto.” Totoo man ini sa nag-ooswag na mga nasyon, apuwera na an dakol na aki duman dai tinatawan nin oportunidad na magdakula na magin marahay an salud na mga adulto.
Nakahahadit man an mga ini, an mga problema bakong dai mapapangganahan. Bilang indibiduwal, saen man kamo nag-iistar, may magigibo kamo dapit sa saindong salud asin an sa saindong pamilya. Alagad, an kadaklan kaini, depende sa saindong punto-de-vista asin sa saindong sadiri. Iyo nanggad, puwedeng ihapot an mga hapot: Ano an salud? Ano an magigibo nindo sa pagpadanay nin marahay na salud? An mga hapot na ini kokonsideraron sa minasunod na mga artikulo.