Mga Badil—Sarong Dalan nin Buhay

AN HALABANG raya nin hababang klase nin mga apartment na pula na pano nin mga tawo balik na sa dati. An dai mamamaluan na tanog nin automatiko asin semiautomatikong putok nin badil dai na nakariribok sa katoninongan. An silyab nin kalayo sa kada putok kan mga armas dai na nagtatao nin makatatakot na mga anino sa banggi, dai na nakatatao nin liwanag sa madiklom na mga tinampo. May mga labot sa suanoy nang mga ladrilyo sa atubangan na natalbongan nin mga bala sa mga baradilan kan nakaagi asin sa presente.

An mga tinampong ini midbid na marhay nin mga pulis asin mediko legal. May nakompiskar na mga armas na bastante na para sa sarong sadit na tropa nin mga pulis—an resulta nin mga garadanan, paghuhugot, aksidenteng pagkabadil, asin paghabon. An mga kartero asin parahakot nin basura habo nang paglingkodan an komunidad sa takot na tamaan nin bala. An mga aki dai pinaluluwas sa harong, pero igwa pa man giraray na nababadil kun an mga bala hale sa tuyo o daing gayo nakapunteriyang mga badil nakalalagbas sa mga bintana asin lanob asin minauntol sa mga kuwarto.

Kun kamo nag-iistar sa dakulang siudad, posible na pamilyar sa saindo an eksenang ilinaladawan digdi, kun bakong bilang nakaheling mismo, kun siring bilang miron sa mga bareta sa TV pagkabanggi. Sa dakol na siudad uso nang marhay an baradilan kaya parate na dai na iyan ibinubugtak sa lokal na diaryo. Parate, natatahoban na iyan kan dakolon pang ibang lagduan na paggadan na nababareta aroaldaw sa ibang siudad o ibang parte kan kinaban.

Halimbawa, an sarong lagduan na pangadan sa California nabareta sa dakol na parte kan kinaban kan paoranan nin sanggatos na bala nin sarong nambabadil hale sa nanrarapidong riple an sarong grupo nin mga aking eskuwela sa elementarya, na nagadan an 5 eskuwela asin nalugadan an 29 pa bago nia ginadan an sadiri paagi sa rebolber. An Europa asin Estados Unidos nakabasa man kan nakakukubhan na bareta nin sarong rungaw na tawo na ginadan an 16 katawo sa Inglaterra paagi sa sarong ripleng AK-47. Sa Canada an sarong tawo na naoongis sa mga babae nagduman sa Unibersidad nin Montreal asin binadil saka ginadan an 14 babae. Alagad, apuwera sana kun dakol an nagadan, an kadaklan na pagbadil, aksidente man o tinutuyo, bihirang mabareta sa luwas kan siudad na pinangyarihan kaiyan.

Pagkabangkag sa Badil

An lokal, pan-estado, nasyonal, asin internasyonal na mga ahensia nin ley asin mga namomoon nariribok an isip sa nagdadakol na pagkagadan huli sa mga rebolber asin mas darakulang armas na automatiko asin semiautomatiko na nasa kamot na ngonyan nin mga kriminal asin kapay. Kinakarkulo kan International Association of Chiefs of Police na magpoon sa 650,000 sagkod 2,000,000 na semiautomatiko asin automatikong mga armas “an tibaad nasa kamot nin mga kriminal sa bilog na nasyon [E.U.A.]—sarong hukbo nin mga kriminal na haros perming may bentaha sa baradilan,” an bareta kan U.S.News & World Report.

Kinakarkulo na sa Estados Unidos sana, haros an saro sa kada duwang pamilya may badil. Minsan ngani dai madeterminaran kun pira man nanggad an badil na sadiri nin mga Amerikano, an bago pa sanang mga karkulasyon nagpapaheling na an 70 milyones na Amerikano may sadiring mga 140 milyones na riple asin 60 milyones na rebolber. “An pribadong mga armas kan nasyon igo na masuplayan nin sarong badil an haros kada lalaki, babae asin aki sa nasyon,” an isinurat kan U.S.News & World Report. Nakukubhanan daw kamo kaini?

Sa Europa man an mga siudadano nagin nang garo armadong kampo. An Inglaterra naghihingoang resolberan an problema kaiyan sa armas mantang padakol nang padakol sa maraot na elemento an nagigin biyong armado. Sa West Germany an ilegal na mga armas kinakarkulong labing 80 porsiento kan gabos na armas na nasa sirkulasyon. An dakol digdi, sono sa mga bareta, hinabon sa “mga bugtakan nin armas kan mga pulis na Aleman, mga pulis sa linderos, hukbo nin Alemania asin mga tindahan nin NATO.” An Switzerland ibinabaretang igwa kan pinakadakol na pribadong armas sa kinaban. “An siisay man na Suizo na makinuyog sa ley puwedeng magkaigwa nin badil, asin an kada lalaki na nasa edad militar kaipuhan na igwa sa harong nin riple na mas makosog kisa ginamit sa pangadan sa Stockton [California],” an bareta kan The New York Times nin Pebrero 4, 1989.

Pirang aldaw bago kaini, an The New York Times nagbareta na sa San Salvador, “an mga badil arog kauso nin pitaka sa piad nin mga lalaki. An mga supermarket, na an mga guwardia nagpapatrolya sa mga agihan na may darang mga eskopita, naghahagad sa mga namamakal na ideposito an saindang mga armas sa mga de-kandadong bugtakan sa may pinto sa atubangan.” Sono sa magasin na Asiaweek nin Pebrero 1989, an gobyerno nin Pilipinas “nag-admitir na an nasyon binabaha nin kisuerra 189,000 na dai lisensiadong armas. Iyan, kaiba an 439,000 na may lisensia, nangangahulogan na an mga armas sa kamot nin pribadong mga indibiduwal nakalalabing gayo sa kapot kan mga hukbo, na may mga 165,000 na soldados. Asin may ilegal na mga kargamentong armas na nakokompiskar serosemana sa internasyonal na airport asin sa puerto nin Manila.”

An matoninong na Canada, na an Criminal Code estriktong linilimitaran an pagkakaigwa asin paggamit nin mga armas, nakakaheling nin padagos na pagdakol nin mga krimen na konektado sa armas. Sa katapusan nin 1986, may mga 860,000 na rehistradong armas na may restriksion sa Canada. Dai kabale dian an pribadong koleksion nin mga armas na automatiko na nakua bago kan 1978. Sabi nin sarong beteranong opisyal nin pulis sa Canada: “An gusto kong maaraman kun taano ta an mga taga-Canada nakakamate nin pangangaipo na magkaigwa nin rebolber, riple o eskopita.”

Kan an gobyerno nin E.U. kasuarin pa sana temporaryong ipinangalad an paglaog sa nasyon nin mga armas na semiautomatiko, dai linalaoman an mga resulta. An natatarantang mga parabakal naglinya nin dakol na oras sa paghalat na makabakal kan mga yaon na sa tindahan nin badil sa palibot kan nasyon. “Garo na pag-erenotan sa daga sa Oklahoma,” sabi nin sarong parabakal na nakilinya tanganing makabakal kan saro sa mga ultimo nang nasa istak. An mga ini mababakal nin mga $100 bago an pangangalad. Sa aldaw na ini iyan nababakal nin sagkod sa $1,000 kada saro. “An mga badil na ini naabot asin nadedespatsar nin 30 kada aldaw,” sabi nin sarong naoogmang kagsadiri nin tindahan. “Inuubos nindang bakalon, an gabos asin an ano man na makapotan ninda,” sabi nia. “An ginibo ninda bugtakan nin saro an harong kan gabos,” sabi nin saro pang kagsadiri nin tindahan nin badil.

An sarong ley sa estado nin Florida, Estados Unidos, nagtogot sa mga may badil na maglakaw sa publiko na may sukbit na badil sa habayan o natatago sa saindang gubing. Natatakot an iba na ini magbubunga nin baradilan sa kanto, na garo na kan panahon nin mga koboy. An sarong representante kan Estado nin Florida nagsabi: “An mensaheng itinatao mi iyo ini, ‘Dai mi na kayang protehiran kamo, kaya bumakal kamo nin badil asin giboha an pinakamakakaya nindo.’” Asin kun ibabasar sa benta nin badil, rinibo an naggigibo kaiyan.

Taano ta biglang nabangkag an mga tawo sa badil—na an iba makosogon na napalalagbas kaiyan an bala sa lanob na semento asin nakakapaputok nin 900 kada minuto, na dinisenyo para sa solamenteng katuyohan na pakikilaban sa langtad nin guerra? An ibang autoridad nagsasabi na an badil may “seksuwal na pan-akit” na ginigibo iyan na nangorognang nakaaakit sa mga lalaki. “May machismo sa pagdara kan pinakadakula, pinakamakanos asin pinakamakosog na armas,” sabi nin sarong opisyal sa gobyerno. “Partikularmente para sa mga lalaki, an badil nagpapangyari nin haros mistikong pagbabalik sa saindang pagkabarobata,” an isinurat nin sarong reporter. Inaprobetsaran nin mga bangko an pagkabangkag na ini sa badil paagi sa pag-opresir nin mga rebolber imbes na magbayad nin interes sa mga deposito. Ipinaririsa nin mga bareta na an promosyon na ini nagin popular na gayo sa mga paradeposito.

Sa bilog na kinaban, biglang nagdadakol an benta sa badil. Saen daw iyan matatapos? Kun an kada lalaking miembro nin sosyedad igwa na nin kisuerra saro o labi pang badil? O para sana daw sa mga lalaki an badil? Helinga an pirang interesanteng katunayan sa minasunod na artikulo.