Tsismis—Taano daw ta Nakaaakit?

SA Intsik iyan shén-tán; sa Finlandes, juoru; sa Italiano, pettegolézzo; sa Kastila, chisme. Iyo, an tsismis lakop sa bilog na kinaban. Sa ibang tataramon, an tsismis igwa na tolos nin negatibong kahulogan. Sa Bicol an terminong “tsismis” sa pundamental nangangahulogan “daing kamanungdanan na orolay,” erestoryahan manongod sa daing halagang mga bagay.

Pero interesante nanggad, an termino sa Bicol nagkaigwa na nin negatibong kahulogan. Kaya an “tsismis” parateng may naeenot na terminong “malisyoso” o “nakararaot.” Ini huli ta an daing kamanungdanan na orolay parateng marhay na nagigin nakararaot o nanriribok na orolay. Tibaad pa ngani iyan magin pagbalobagi, na tinawan nin kahulogan na “pagtaram nin putik na mga sahot o mga pagmisrepresentar na nagbabalobagi asin nakararaot sa reputasyon nin iba.” Kaya bakong makangangalas na an sarong suanoy na talinhaga nagsasabi: “An tsismis seguradong nagdadara nin kaanggotan kun paanong an amihan seguradong nagdadara nin oran.”—Talinhaga 25:23, Today’s English Version.

Kun siring, huli sa kakayahan kaiyan na manraot, taano ta sa parate an tsismis dai niato mapaglabanan, nakaaakit na marhay para sa satuya? Asin paano paglalaenon nin saro an dai nakadadanyar asin nakadadanyar na tsismis?

Tsismis—An Pagriribayan nin Impormasyon

May pundamental na dahelan an tsismis: An mga tawo interesado sa mga tawo. Kun siring, natural sanang kita mahilig mag-orolay manongod sa ibang tawo. Arog kan sabi sarong beses ni Max Gluckman, sarong antropologo: “Aroaldaw, asin sa dakulang kabtang kan kada aldaw, an kadaklan sa sato nagtitsismis. Sa paghona ko kun ililista niato kun paano niato ginagamit an oras na kita mata, an pagtsismis masegunda sa ‘trabaho’—para sa nagkapira sa sato—sa puntos.”

Kun tama sana asin maboot, an kaswal na orolay puwedeng magserbing pagriribayan nin kapakipakinabang na impormasyon, bilang paagi na maaraman an pinakahuring pangyayari. Puwedeng kaiba dian an inosenteng mga bagay na arog baga kan kun siisay an nag-agom, kun siisay an bados, asin kun siisay an nagadan, o tibaad iyan makangingisi sanang orolay na mayo nin maraot na intension.

Alagad parateng gayo na an daing kamanungdanan na orolay nagigin bako nang maninigo asin disente. An mga bagay dinudugangan, pinasosobrahan, o binibiribid. An pagkapasopog ginigibong ngingisihan. Ihinahayag sa publiko an pribadong mga bagay. Ibinubuyagyag an sekretong mga bagay. An mga reputasyon dinadanyaran o rinaraot. An mga bagay na maninigong omawon natatahoban nin pagrereklamo, paggumodgumod, asin paghanap nin sala. Daing karangahan na ikatatao sa tawong pinag-olayan an bagay na iyan dai tinutuyong ikaraot nia. Kaya an nakadadanyar na tsismis ibinaing sa laboy na idinadaklag sa malinig na lanob. Tibaad dai iyan dumokot, pero permi iyan na nagwawalat nin maating marka.

Pakaayon

An saro pang dahelan na tibaad kita madaling madara nin tsismis iyo an satong natural na kamawotan na magustohan asin akoon nin iba. “Sa laen-laen na dahelan,” an isinurat kan sikologong si John Sabini asin Maury Silver, “may obligasyon kang makipag-olay; asin an tsismis kawiliwili, pasil, asin akseptado nin gabos na paagi na maotob an obligasyon.” (Moralities of Everyday Life) Kun siring, sagkod sa sarong punto, an tsismis kapakipanabang na pangatong sa orolay, paagi na makaayon.

An problema iyo na an mga tawo my tendensiang mas mawili sa negatibong impormasyon kisa positibong impormasyon. An iba ngani garo nagugustong masustuhan nin mga bagay na nakakukubhan asin bako nang disente. Kaya an tsismis talagang nakaaapod nin atension—mientras na mas makatatakot o iskandaloso an bareta, mas marahay. Bihira na tawan nin atension an pagpapatunay sa nakasusustong mga itinatabil.

Tsismis sa Media

An arog kaining tsismis nakaaakit sa saro pang kaluyahan nin tawo—an sobrang pag-usyoso. Gustong-gusto niato nin mga sekreto. Gustong-gusto niatong makaaram nin mga hilom. Kaidto pang 1730, kan ponan ni Benjamin Franklin an pagsurat nin artikulo sa tsismis para sa Pennsylvania Gazette, narisa na an mga tawo magbabayad para sa tsismis.

An tsismis sa media nagpapadagos—asin nag-aasenso. Sa Europa an mga tindahan nin diaryo haros nagsusulwak sa mga tabloid na nagtatampok nin mga estorya manongod sa makahadeng mga pamilya, mga parakarera nin awto, asin iba pang internasyonal na mga midbid na tawo. Kaya an sarong artikulo sa diaryo inapod an tsismis na dakulang negosyo.

Alagad kapakipakinabang daw na mag-usyoso nin sobra manongod sa nangyayari sa harong, kuwartong torogan, asin isip nin mga tawo? Puwede daw na magin sa ikararahay an pagbasa asin pagheling nin mga bagay na nakapupukaw nin malaswang mga horot? Malinaw na an tsismis sa media dinadara an pag-usyoso nin lihis na sa rasonableng mga sagkodan.

“Daing Binabasaran na Huringhuding”

An daing binabasaran na huringhuding asin salang impormasyon nagin gatong man sa nakararaot na tsismis. An mga huringhuding nagin responsable sa pagkatakot, kagadanan, asin kariribokan. Dai makarkulo an kapierdihan sa negosyo. An sarong restawran na fast-food na may nagkapirang sanga labing sarong taon na pinaglalabanan an putik na huringhuding na an saindang hamburger may mga ulod. An sarong kompaniya na midbid sa paggibo nin sabon dakol na taon—asin minilyon na dolyar—an ginastos sa paghihingoang mapondo an huringhuding na an emblema kan saindang kompaniya insignia ni Satanas asin na an mismong kompaniya may koneksion sa pagsamba sa demonyo.

Alagad ta mga indibiduwal an nagtitios kan pinakamakuring kolog sa puso asin danyos huli sa mga huringhuding. Pero, huling nakaaaling an pambihirang mga estorya, an mga tawo may tendensiang palakopon iyan na daing gayo iniintindi kun baga iyan totoo o kun ano an mga ibubunga.

Malisyosong Tsismis—Pagbalobagi

An pagkauri asin pagkaongis parateng iyo an gamot kan pinakamapanlaglag na klase nin tsismis—an malisyosong tsismis, o pagbalobagi. An termino sa Griego para sa “parabalobagi” di·aʹbo·los, an terminong isinalin sa Biblia na Diablo. (Kapahayagan 12:9) Tamang-tama an titulo, ta si Satanas an dakulang parabalobagi sa Dios. Kapareho ni Satanas, an iba nagtataram manongod sa iba na may maraot na intension. Kun beses an motibo pagbalos, bilang resulta nin nakolgan na boot o pag-imon. Ano man an dahelan, hinihingoa nindang paoswagon an sadiri nindang interes paagi sa paglaglag sa marahay na dangog nin iba.

Minsan ngani an malisyosong tsismis, o pagbalobagi, malinaw na iyo an pinakamaraot na klase nin tsismis, an pakikiiba sa ano man na klase nin nakakokolog, nakapariribok na tsismis inmoral asin iresponsable. Kun siring, paano malilikayan na an dai nakaaanong orolay dai magin nakadadanyar na pagbalobagi?

[Ritrato sa pahina 16]

An makikatood na tsismis parateng nagseserbing pagriribayan nin kapakipakinabang na impormasyon asin nakakabuhay sa orolay

[Ritrato sa pahina 17]

An nakadadanyar na tsismis siring sa laboy na idinadaklag sa malinig na lanob. Tibaad dai iyan dumokot, pero permi iyan na nagwawalat nin maating marka

[Ritrato sa pahina 18]

An ibang tawo nagtitsismis tanganing sia an magin sentro nin atension