An Kapangyarihan nin Tsismis
AN SARONG toninong na banwaan sa Inglaterra nasustohan sa paghugot kan hoben na babae. Orog pang nakabibigla an konklusyon kan hurado sa imbestigasyon sa dahelan kan kagadanan: ‘Ginadan sia nin daing binabasaran na tsismis!’ Maliwanag, an ngaran kan hoben na babae, an saiyang dangog, asin ultimo an saiyang buhay linaglag kan malisyosong orolay kan banwaan na daing pakinabang.—Rumor and Gossip—The Social Psychology of Hearsay, ni Ralph L. Rosnow asin Gary Alan Fine.
Minsan ngani bihira man na magin siring kamakamomondo an resulta, daing duda na an tsismis dakula an kapangyarihan. Sa sarong lado, iyan masasabing usong paagi nin pagriribayan nin kapakipakinabang na impormasyon. Sa ibong na lado, iyan mapaninimbag para sa riribok sa gobyerno, pagkabaranga nin mga pamilya, pagkalaglag nin mga karera.
An tsismis binasol para sa dai pakatorog, kolog nin puso, asin dai pagkatunawe. Asin sierto na iyan nagtao na saindo nin personal na kasakitan. An totoo, an parasurat na si William M. Jones nagpapatanid na sa kinaban nin negosyo, “kaipuhan na akoon mo an posibilidad na sa panahon kan saimong karera may maprobar na saksakon ka sa likod.”
An negatibong tsismis dai inooyonan sa haros gabos na lugar. Sa mga Seminole Indian kan Estados Unidos, an “pagtaram nin maraot manongod sa siisay man” ipinapantay sa pagputik asin paghabon. Sa sarong komunidad sa Solnopan na Aprika, an mga parahatod nin tsismis namemeligrong putolan nin ngabil o, mas grabe pa, namemeligro sindang gadanon! An totoo, sa bilog na kasaysayan, may ginibong mga paagi tanganing mainaan an tsismis.
Sa pag-oltanan kan ika-15 asin ika-18 siglo, an inaapod na bangkitong panbuntog ginagamit nin dakol sa Inglaterra, Alemania, asin, kan huri, sa Estados Unidos sa paghihingoang sopogon an mga tsismoso tanganing umontok na sa saindang nakararaot na tabil. An saro na napatunayan na nagkasala iginagakod sa tukawan asin paorootrong ibinubuntog sa tubig.
Minsan ngani haloy nang nawara an bangkitong panbuntog kapareho kan pandog, ipinagpapadagos an guerra tumang sa tsismis pati sa modernong mga panahon. Halimbawa, kan mga taon nin 1960, inestablisar an inaapod na mga sentro sa pagkontrol sa huringhuding sa Estados Unidos tanganing asikasohon an mga huringhuding na may potensial na makadanyar sa mga aktibidad kan gobyerno. Nagkaigwa man nin siring na mga serbisyo sa Irlandia del Norte asin Inglaterra. May mga ley pa ngani sa pagpogol sa tsismis na an katuyohan raoton sa ekonomikong paagi an pirang pinansial na institusyon.
Sa ibong nin siring na mga paghihingoa, nagdadanay pa man giraray an tsismis. Iyan buhay asin naglalakop. Sagkod ngonyan an ley o ano pa man na ibang paagi nin tawo dai nakahimong parongon an nakapapasong kapangyarihan kaiyan. Lakop an tsismis. May tsismis sa pagtaraed, tsismis sa opisina, tsismis sa tindahan, tsismis sa pagtiripontipon, tsismis sa pamilya. Iyan nangingibabaw sa gabos na kultura, rasa, asin sibilisasyon, asin iyan lakop sa gabos na grado nin sosyedad. Sabi nin sarong eksperto: “An tsismis usong marhay na iyan garo paghangos.” Sinabi man nia: ‘Iyan kabtang na marhay kan naturalesa nin tawo.’
Totoo, an tsismis parateng nagpapaheling kan madiklomon na kabtang kan naturalesa nin tawo, kabtang na nawiwiling mantsahan an mga reputasyon, biribidon an katotoohan, asin laglagon an mga buhay. Pero, an tsismis bako man na talagang maraot. May positibong lado an kaswal na orolay. Asin an pakatatao kun ano an kalaenan nin nakadadanyar asin dai nakadadanyar na tsismis iyo an liyabe sa pakalikay na mabiktima an iba—asin pagigin biktima mismo.
[Ritrato sa pahina 15]
An paggamit sa bangkitong panbuntog sarong paagi na hiningoa nin lokal na mga gobyerno na makontrol an mga tsismoso
[Credit Line]
Serbisyo nin Historikong mga Retrato