Sarong Libro na “Nagtataram” nin Buhay na mga Lenguahe
Kun magadan an lenguahe na dian isinurat an sarong libro, nagagadan man an libro. Pipira ngonyan an nakababasa kan suanoy na mga lenguahe na dian isinurat an Biblia. Pero iyan buhay. Iyan nakapagdanay huli ta iyan “nakanood na magtaram” kan buhay na mga lenguahe nin katawohan. An mga paratradusir na “nagtokdo” dian na magtaram nin ibang mga lenguahe kun beses napaatubang sa garo baga dai mapanggaganahan na mga balakid.
AN PAGTRADUSIR kan Biblia—na may labing 1,100 na kapitulo asin 31,000 na bersikulo—sarong dakulang trabaho. Minsan siring, sa nag-aging mga siglo, maogmang inako nin debotong mga paratradusir an angat. An dakol sa sainda andam na mag-agi nin mga kasakitan asin magadan pa ngani para sa saindang trabaho. An kasaysayan kun paano natradusir an Biblia sa mga lenguahe nin katawohan sarong pambihirang kasaysayan nin pagmamaigot asin pagkamapag-imbento. Estudyare an sadit sanang kabtang kan nagpapahirong rekord na iyan.
An mga Angat na Napapaatubang sa mga Paratradusir
Paano nindo tatradusiron an sarong libro sa sarong lenguahe na mayo nin nasusurat na abece? Iyan mismo an angat na inatubang nin dakol na paratradusir kan Biblia. Halimbawa, si Ulfilas, kan ikaapat na siglo C.E., pinonan na tradusiron an Biblia sa kaidto moderno alagad bakong nasusurat na lenguahe—an Gotico. An angat napangganahan ni Ulfilas paagi sa pag-imbento kan abeceng Gotico na may 27 letra, na sa pangenot ibinasar nia sa abeceng Griego asin Latin. An pagtradusir nia kan haros bilog na Biblia sa Gotico natapos bago kan 381 C.E.
Kan ikasiyam na siglo, an magtugang na Griego an tataramon, si Cirilo (na an orihinal na ngaran Constantino) asin si Metodio, pareho matibay na mga intelektuwal asin linguista, gustong tradusiron an Biblia para sa mga tawong Eslavo an tataramon. Alagad ta an Esclavonio—an ginikanan kan mga lenguaheng Eslavo ngonyan—mayo nin nasusurat na abece. Kaya nag-imbento an magtugang nin abece tanganing makagibo nin traduksion kan Biblia. Sa siring “nakataram” na ngonyan an Biblia sa mas dakol pang tawo, an mga nasa parteng Eslavo.
Kan ika-16 na siglo, pinonan ni William Tyndale na tradusiron an Biblia sa Ingles hale sa orihinal na mga lenguahe, alagad ta napaatubang sia sa matagas na oposisyon kapwa kan Iglesia asin Estado. Gusto ni Tyndale, na nag-adal sa Oxford, na gumibo nin traduksion na masasabotan minsan nin “sarong barobata na paraarado.”1 Alagad tanganing magibo ini, kinaipuhan na sia dumulag pa-Alemania, na duman inimprenta kan 1526 an saiyang Ingles na “Bagong Tipan.” Kan an mga kopya palusoton pa-Inglaterra, naanggot na marhay an mga autoridad kaya pinonan nindang soloon iyan sa atubangan nin publiko. Sa huri may nagtraydor ki Tyndale. Bago sia tinilok asin sinolo an saiyang bangkay, isinabi nia an mga tataramon na ini sa makosog na tingog: “Kagurangnan, buklata an mga mata kan Hade nin Inglaterra!”2
Nagpadagos an pagtradusir kan Biblia; dai kayang papondohon an mga paratradusir. Pag-abot nin 1800, an kisuerra mga kabtang kan Biblia “nakanood nang magtaram” nin 68 lenguahe. Dangan, huli sa pagkaorganisar nin mga Sosyedad sa Biblia—partikularmente an Sosyedad sa Biblia sa Britania Asin sa Ibang Daga, na naestablisar kan 1804—marikas na “nakanood” an Biblia nin mas dakol pang bagong lenguahe. An ginatos na barobata nagboluntaryong magduman sa ibang kadagaan bilang mga misyonero, na an pangenot na katuyohan kan dakol tradusiron an Biblia.
Pakanood kan mga Lenguahe sa Aprika
Kan 1800, mga sarong dosena sana an nasusurat na lenguahe sa Aprika. An ginatos na iba pang itinataram na lenguahe kinaipuhan na maghalat sagkod na may makaimbento nin sistema nin pagsurat. Uminabot an mga misyonero asin nakanood kan mga lenguahe, na mayo kan tabang nin mga libro para sa bagohan o diksionaryo. Dangan nagpagal sinda na makagibo nin nasusurat na porma, asin pagkatapos kaiyan tinokdoan ninda an mga tawo kun paano babasahon an abece. Ini ginibo ninda tanganing pag-abot nin panahon an Biblia mabasa nin mga tawo sa sadiri nindang tataramon.3
An saro sa siring na misyonero sarong Eskoses na an ngaran Robert Moffat. Kan 1821, sa edad na 25 anyos, tinindog ni Moffat an sarong misyon sa mga tagatimog Aprika na nagtataram nin Tswana. Tanganing manodan an lenguahe ninda na dai isinusurat, nakiasosyar sia sa mga tawo, na kun beses nagbabaklay pasiring sa interior tanganing mag-istar sa tahaw ninda. “Maboot an mga tawo,” an isinurat nia sa huri, “asin an mga sala ko sa lenguahe ginikanan nin dakol na ngirisihan. Nungka, minsan sarong beses, na may makorehir sa sarong termino o frase, sagkod na naarog-arog nguna niang biyo an isinabi, tangani na mapagngisihan na marhay nin iba.”4 Si Moffat nagmaigot asin sa kahurihurihi napolbos nia an lenguahe, na guminibo nin nasusurat na porma kaiyan.
Kan 1829, pakapagtrabaho sa tahaw kan mga Tswana sa laog nin walong taon, natapos ni Moffat na tradusiron an Ebanghelyo ni Lucas. Tangani na iyan maimprenta, nagbiahe sia nin mga 965 kilometros sakay sa karretang guyod nin bakang kapon pasiring sa baybayon dangan luminunad sa sarong barko pasiring sa Cape Town. Duman tinawan sia nin permiso kan gobernador na gamiton an sarong imprentahan kan gobyerno, alagad ta si Moffat mismo an naggibo kan mga tipo asin nag-imprenta, na sa katapustapusi ikinapublikar an Ebanghelyo kan 1830. Sa kaenot-enote, an mga Tswana nakabasa nin sarong kabtang kan Biblia sa sadiri nindang lenguahe. Kan 1857, natapos ni Moffat an traduksion kan bilog na Biblia sa Tswana.
Sa huri isinaysay ni Moffat an reaksion kan mga Tswana kan enot na akoon ninda an Ebanghelyo ni Lucas. Sia nagsabi: “May aram akong mga indibiduwal na nagbaklay nin ginatos na milya tanganing makakua nin mga kopya kan San Lucas. . . . Naheling ko sinda na inako an mga kabtang kan San Lucas, asin hinibian iyan, asin kinugos iyan, patin napaluha sa pasasalamat, sagkod na sabihan ko an bako sanang saro, ‘Raraoton nindo kan saindong mga luha an mga libro nindo.’”5
Sa siring tinawan nin debotong mga paratradusir arog ni Moffat an dakol na Aprikano—na an iba kan primero dai nakasabot sa pangangaipo nin nasusurat na lenguahe—kan enot na oportunidad na magkomunikar paagi sa surat. Pero nagtubod an mga paratradusir na an mga taga-Aprika tinatawan ninda nin mas mahalaga pang regalo—an Biblia sa sadiri nindang tataramon. Ngonyan an Biblia, entero o kabtang sana, “nagtataram” sa labing 600 na lenguahe sa Aprika.
Pakanood kan mga Lenguahe sa Asia
Mantang an mga paratradusir sa Aprika nasasakitan na gumibo nin nasusurat na mga porma para sa itinataram na mga lenguahe, sa ibong kan kinaban, an ibang paratradusir napaatubang sa laen na marhay na balakid—pagtradusir sa mga lenguahe na dati nang may komplikadong nasusurat na abece. Iyan an angat na napapaatubang sa mga nagtradusir kan Biblia sa mga lenguahe sa Asia.
Sa kapinonan kan ika-19 siglo, si William Carey asin Joshua Marshman nagduman sa India asin napolbos an dakol sa nasusurat na lenguahe kaiyan. Sa tabang ni William Ward, sarong paraimprenta, nakagibo sinda nin mga traduksion kisuerra kan mga kabtang kan Biblia sa haros 40 lenguahe.6 Mapadapit ki William Carey, an autor na si J. Herbert Kane nagpapaliwanag: “Inimbento nia an magayon, dagos-dagos na estilong pamilyar [kan lenguaheng Bengali] na suminalida sa daan na pormang klasiko, sa siring ginigibo iyan na mas masasabotan asin nakaaatraer sa modernong mga parabasa.”7
Si Adoniram Judson, na namundag asin nagdakula sa Estados Unidos, nagbiahe pa-Birmania, asin kan 1817 pinonan niang tradusiron sa Birmano an Biblia. Sa pagladawan kan sakit sa pagpolbos nin sarong lenguaheng Oriental sa gradong kaipuhan tanganing matradusir an Biblia, sia nagsurat: ‘Kun pinag-aadalan niato an lenguahe na itinataram nin mga tawo na nasa ibong kan daga, na an kaisipan laen man kan sa sato, asin bilang resulta gabos bago an pananaram, asin an mga letra saka termino gabos mayo man lamang nin pagkakaagid sa arin man na lenguaheng nanuparan niato; kun mayo kita nin diksionaryo o interprete asin kaipuhan na makasabot nguna nin kadikit sa lenguahe bago kita makapatabang sa sarong paratokdo na propiong tagaduman—iyan trabaho!’8
Sa kaso ni Judson, iyan nangahulogan nin mga 18 anyos na trabahong maingat na gayo. An huring kabtang kan Bibliang Birmano naimprenta kan 1835. Minsan siring, grabe an tinios nia sa pagdanay nia sa Birmania. Mantang sia nagtatradusir, inakusar siang nag-eespiya asin huli kaini haros nagduwang taon sia sa karsel na manamokon. Dai nahaloy pakaluwas nia, an saiyang agom asin aking daragita nagadan sa kalintura.
Kan an 25 anyos na si Robert Morrison umabot sa Tsina kan 1807, ginibo nia an grabe kadepisil na trabahong pagtradusir kan Biblia sa Intsik, an saro sa pinakakomplikadong nasusurat na lenguahe. Limitado sana an aram nia sa Intsik, na pinonan niang adalan duwa pa sanang taon an nakaaagi. Kaipuhan man na pangganahan ni Morrison an ley sa Tsina, na naghihingoang papagdanayon na siblag an Tsina. Bawal sa mga Intsik, sa padusang kagadanan, na itokdo an lenguahe sa tagaibang nasyon. Sarong kasalan na may padusang kagadanan na tradusiron nin sarong tagaibang nasyon an Biblia.
Dai natatakot alagad nagmamaan, padagos na pinag-adalan ni Morrison an lenguahe, na marikas iyan na nanonodan. Sa laog nin duwang taon nakakua sia nin trabaho bilang paratradusir para sa Kompanya nin Sirangan na India. Kun aldaw, nagtatrabaho sia para sa kompanya, alagad sa hilom asin sa irarom nin danay na peligrong madiskobre, trinadusir nia an Biblia. Kan 1814, pitong taon pakaabot nia sa Tsina, naandam na nia para sa pag-imprenta an Kristianong Griegong Kasuratan.9 Pakalihis nin limang taon, sa tabang ni William Milne, natapos nia an Hebreong Kasuratan.
Idto dakulaon na nagibo—an Biblia ngonyan “nakatataram” na sa lenguaheng ginagamit nin mas dakol na tawo kisa sa arin pa man na iba sa kinaban. Sa tabang nin may kakayahan na mga paratradusir, suminunod an mga traduksion sa iba pang lenguahe sa Asia. Ngonyan, an mga kabtang kan Biblia makukua sa labing 500 kan mga lenguahe sa Asia.
Taano an mga tawong arog ni Tyndale, Moffat, Judson, asin Morrison ta nagtrabaho sa laog nin dakol na taon—an iba isinapeligro pa ngani an saindang buhay—tanganing tradusiron an sarong libro para sa mga tawong dai ninda midbid asin, sa nagkapirang kaso, para sa mga tawong mayo nin nasusurat na lenguahe? Tunay na bakong para sa kamurawayan o pinansial na ganansia. Nagtubod sinda na an Biblia Tataramon nin Dios asin na iyan maninigong “magtaram” sa mga tawo—sa gabos na tawo—sa sadiri nindang lenguahe.
Baga man sa paghona nindo Tataramon nin Dios an Biblia o bako, seguro maoyon kamo na an klase nin mapagsakripisyong espiritu na ipinaheling kan debotong mga paratradusir na idto bihirang marhay sa kinaban ngonyan. Bako daw na maninigong siyasaton an libro na nakapupukaw nin siring na kadaihan nin kapasloan?
[Tsart sa pahina 12]
(Para sa aktuwal na format, hilingon an publikasyon)
Kabilangan nin mga lenguahe na dian naimprenta an mga kabtang kan Biblia poon kan 1800
68 107 171 269 367 522 729 971 1,199 1,762 2,123
1800 1900 1995
[Ritrato sa pahina 10]
Si Tyndale na nagtatradusir kan Biblia
[Ritrato sa pahina 11]
Si Robert Moffat
[Ritrato sa pahina 12]
Si Adoniram Judson
[Ritrato sa pahina 13]
Si Robert Morrison