Kapitulo Dos
Daniel—Sarong Libro na Binibista
1, 2. Sa anong sentido na akusado an libro ni Daniel, asin taano sa paghona nindo ta mahalaga na estudyaran an ebidensia na nagdedepensa kaiyan?
IMAHINARA nindo na kamo nasa sarong husgado, nag-aatender sa sarong mahalagang bista. An sarong tawo akusado nin pandadaya. Nag-iinsistir an piskal na an tawo may kasalan. Pero, an akusado may haloy nang reputasyon na may integridad. Dai daw kamo magkakainteres na madangog an ebidensia apabor sa demandado?
2 Nasa kaagid kamong kamugtakan pag-abot sa libro ni Daniel sa Biblia. An kagsurat kaiyan tawong bantog sa integridad. An libro na nagdadara kan saiyang ngaran pinapahalagahan na marhay sa laog nin rinibo nang taon. An libro totoong kasaysayan, na isinurat ni Daniel, sarong propetang Hebreo na nabuhay kaidtong ikapito asin ikaanom na siglo B.C.E. Ipinapaheling nin eksaktong kronolohiya sa Biblia na tinatratar kan saiyang libro an peryodo poon kaidtong mga 618 sagkod 536 B.C.E. asin iyan natapos sa huring petsa. Alagad akusado an libro. An nagkapirang ensiklopedya asin reperensia nagpapasentido o talagang nagsasabi na iyan pandadaya.
3. Ano an sinasabi kan The New Encyclopædia Britannica mapadapit sa pagigin totoo kan libro ni Daniel?
3 Halimbawa, inaadmitir kan The New Encyclopædia Britannica na an libro ni Daniel kaidto “sa pankagabsan ibinibilang na totoong kasaysayan, na an laog tunay na hula.” Minsan siring, hinihingako kan Britannica na sa katunayan an Daniel “isinurat sa mas huring panahon nin nasyonal na krisis—kan an mga Judio nagdudusa nin grabeng paglamag sa irarom kan pagsakop ni [Hadeng] Antioco IV Epifanes [nin Siria].” An libro pinepetsahan kan ensiklopedya sa pag-oltanan nin 167 asin 164 B.C.E. Positibong sinasabi kan libro man sanang ini na an kagsurat kan libro ni Daniel dai naghuhula kan ngapit kundi nagbubuyagyag sana kan “mga pangyayari na para sa saiya nakaagi nang kasaysayan bilang mga hula nin mga mangyayari sa ngapit.”
4. Kasuarin nagpoon an pagkritika sa libro ni Daniel, asin ano an nagpalaad sa kaagid na pagkritika kaining kasuarin pa sanang mga siglo?
4 Saen hale an siring na mga ideya? An pagkritika sa libro ni Daniel bakong bago. Iyan nagpoon kaidtong ikatolong siglo C.E. sa sarong pilosopo na an ngaran Porfirio. Arog kan dakol sa Imperyo nin Roma, takot sia sa impluwensia nin Kristianismo. Nagsurat sia nin 15 libro tanganing paluyahon an “bagong” relihion na ini. An ika-12 patama sa libro ni Daniel. Sinabi ni Porfirio na an libro palsipikado, na isinurat nin sarong Judio kan ikaduwang siglo B.C.E. May kaagid man na mga pag-atake kan ika-18 asin ika-19 siglo. Sa pagheling nin mas halangkaw na gradong mga kritiko asin rasyonalista, an hula—an pagsabi bago pa kan mga mangyayari sa ngapit—imposible. Si Daniel nagin paboritong punteriya. Sia asin an saiyang libro garo man sana binista sa husgado. Hiningako nin mga kritiko na sinda may bastanteng prueba na an libro isinurat, bakong ni Daniel durante kan pagkadistiero kan mga Judio sa Babilonya, kundi nin iba pakalihis nin mga siglo.a Nagin balakid na marhay an siring na mga pag-atake kaya an sarong autor nagsurat ngani nin depensa na inapod Daniel in the Critics’ Den.
5. Taano ta mahalaga an hapot manongod sa pagigin totoo kan Daniel?
5 May prueba daw an kompiadong mga deklarasyon kan mga kritiko? O sinusuportaran daw kan ebidensia an demandado? Kadakol kan nakataya digdi. An kalabot bako sanang an reputasyon kan suanoy na librong ini kundi siring man an satong ngapit. Kun pandadaya an libro ni Daniel, an mga panuga kaiyan para sa ngapit nin katawohan mga tataramon sanang daing halaga. Alagad kun an laog kaiyan tunay na mga hula, daing duwa-duwa na galaga kamong maaraman kun ano an kahulogan kan mga ini para sa sato ngonyan. Nasa isip iyan, siyasaton niato an nagkapira sa mga pag-atake sa Daniel.
6. Ano an kun beses isinasahot mapadapit sa kasaysayan sa Daniel?
6 Halimbawa an sahot sa The Encyclopedia Americana: “An dakol na historikong detalye kan mas naenot na mga panahon [arog baga kan sa pagkadistiero sa Babilonya] sarala nang marhay” sa Daniel. Totoo daw ini? Estudyaran niato an tolong soboot sala, saro-saro.
AN KASO KAN NAWAWARANG MONARKA
7. (a) Taano an mga pagkasambit ni Daniel ki Belsasar ta haloy nang ikinakaogma nin mga kritiko sa Biblia? (b) Ano an nangyari sa ideya na si Belsasar sarong personahe na eroestorya sana?
7 Isinurat ni Daniel na si Belsasar, “aki” ni Nabucodonosor, namamahala bilang hade sa Babilonya kan ibagsak an siudad. (Daniel 5:1, 11, 18, 22, 30) Haloy nang ginagamit na sarahotan nin mga kritiko an pahayag na ini, ta an ngaran ni Belsasar dai nanonompongan sa iba apuera sa Biblia. Imbes, sinasabi nin suanoy na mga historyador na si Nabonido, na kasalihid ni Nabucodonosor, an ultimo sa mga hade sa Babilonya. Sa siring, kan 1850, sinabi ni Ferdinand Hitzig na si Belsasar malinaw na imbento sana kan imahinasyon kan kagsurat. Alagad bako daw na garo ragap para sa saindo an opinyon ni Hitzig? Total, an dai daw pakasambit sa hadeng ini—nangorogna sa panahon na manongod dian totoong kadikit an historikong mga rekord—talagang nagpapatunay na sia nungka na nabuhay? Ano man an nangyari, kan 1854 nakotkot an nagkapirang sadit na bungbong na dalipay sa kagabaan kan suanoy na siudad sa Babilonya na Ur na yaon sa timog na Iraq ngonyan. An mga dokumentong ini sa cuneiforme hale ki Hadeng Nabonido may kaibang pamibi para ki “Bel-sar-usur, an pinakamatua kong aki.” Dawa an mga kritiko napipiritan na umoyon: Ini an Belsasar sa libro ni Daniel.
8. Paano napatunayan na totoo an pagladawan ni Daniel ki Belsasar bilang hadeng nagrereynar?
8 Pero, dai kontento an mga kritiko. “Ini mayong pinapatunayan,” an isinurat nin saro na an ngaran H. F. Talbot. Nagsahot sia na an aki sa inskripsion tibaad aki pa sana, mantang iiniintrodusir sia ni Daniel bilang hadeng nagrereynar. Pero, sarong taon sana pagkapublikar kan mga komento ni Talbot, may nakotkot na dugang pang mga tabla na an surat cuneiforme na nagtataram manongod ki Belsasar bilang may mga sekretaryo asin mga tawohan sa harong. Bako na nanggad ining aki! Ultimo, an bagay rinesolberan nin ibang mga tabla, na sinasabi na si Nabonido naghahale nin dakol na taon sa Babilonya. Ipinaheling man kan mga tablang ini na sa mga panahon na ini, saiyang “ipinagkakatiwala an paghade” sa Babilonya sa pinakamatua niang aki (si Belsasar). Sa siring na mga panahon, si Belsasar garo man sana hade—sarong kaibang hade kan saiyang ama.b
9. (a) Sa anong sentido an tibaad boot sabihon ni Daniel sa pagsabing si Belsasar aki ni Nabucodonosor? (b) Taano ta sala an mga kritiko sa positibong pagsabi na mayo lamang ngani nin itinataong indikasyon si Daniel sa pag-eksister ni Nabonido?
9 Dai pa giraray kontento, may nagkapirang kritiko na nagrereklamo na an apod kan Biblia ki Belsasar, bakong aki ni Nabonido, kundi aki ni Nabucodonosor. An nagkapira nag-iinsistir na mayo lamang ngani nin itinataong indikasyon si Daniel sa pag-eksister ni Nabonido. Minsan siring, an duwang reklamong ini natutumpag pagkatapos na siyasaton. Minalataw na naagom ni Nabonido an aking babae ni Nabucodonosor. Kaya si Belsasar makoapo ni Nabucodonosor. Ni an Hebreo ni an Aramaikong lenguahe mayo nin mga termino para sa “lolo” o “makoapo”; an “aki ni” puedeng mangahulogan “makoapo ni” o “gikan ni” pa ngani. (Ikomparar an Mateo 1:1.) Dugang pa, an pagkasaysay kan Biblia nagtatao nanggad nin lugar na si Belsasar mamidbid bilang aki ni Nabonido. Kan nasisindak sa nakakahadit na surat-kamot sa lanob, iinopresir kan desesperadong si Belsasar an ikatolong posisyon sa kahadean sa siisay man na makakabasa kan mga tataramon. (Daniel 5:7) Taano ta ikatolo asin bakong ikaduwa? An opresir na ini nagpaparisa na an enot asin ikaduwang posisyon okupado na. Sa katunayan, okupado na iyan—ni Nabonido asin kan aki nia, si Belsasar.
10. Taano an pagkasaysay ni Daniel manongod sa monarkiya nin Babilonya ta mas detalyado kisa kan sa ibang suanoy na mga historyador?
10 Kaya an pagsambit ni Daniel ki Belsasar bakong ebidensia nin “sarala nang marhay” na kasaysayan. Al kontraryo, si Daniel—minsan ngani dai nagsusurat nin kasaysayan kan Babilonya—nagtatao sa sato nin mas detalyadong pagmansay manongod sa monarkiya nin Babilonya kisa suanoy na mga historyador na arog ni Herodoto, Jenofonte, asin Beroso. Taano ta ikinasurat ni Daniel an mga detalye na nalipasan ninda? Huli ta sia yaon duman sa Babilonya. An libro nia gibo nin sarong nakaheling mismo, bakong nin sarong impostor sa mas huring mga siglo.
SIISAY SI DARIO NA MEDO?
11. Segun ki Daniel, siisay si Dario na Medo, alagad ano an sinasabi manongod sa saiya?
11 Ibinabareta ni Daniel na kan bumagsak an Babilonya, an sarong hade na an ngaran “si Dario na Medo” nagpoon na mamahala. (Daniel 5:31) Si Dario na Medo dai pa nanonompongan an ngaran sa sekular o arkeolohikong mga reperensia. Sa siring, positibong sinasabi kan The New Encyclopædia Britannica na an Dariong ini “personahe na eroestorya sana.”
12. (a) Taano ta maninigo na aram na kan mga kritiko sa Biblia na dai ninda dapat sabihon nin positibo na nungka na nag-eksister si Dario na Medo? (b) Ano an sarong posibilidad mapadapit sa kun siisay si Dario na Medo, asin anong ebidensia an nagpaparisa kaini?
12 An nagkapirang intelektuwal nagin mas maingat. Total, si Belsasar inapod man kaidto nin mga kritiko na “eroestorya sana.” Daing duda, magigin siring man an kaso ni Dario. Ihinayag na nin mga tablang an surat cuneiforme na dai sinadiri ni Cirong Persiano an titulong “Hade sa Babilonya” pagkatapos tolos kan pagkongkistar. Isinusuherir nin sarong parasiyasat: “An siisay man na nagkapot kan titulong ‘Hade sa Babilonya’ hadeng basalyo na sakop ni Ciro, bakong si Ciro mismo.” Posible daw na an Dario ngaran sa pamamahala, o titulo, nin sarong makapangyarihan na opisyal nin Media na iwinalat na mamahala sa Babilonya? Isinusuherir nin nagkapira na si Dario tibaad sarong tawo na an ngaran Gubaru. Si Gubaru ibinugtak ni Ciro bilang gobernador sa Babilonya, asin pinapatunayan nin sekular na mga rekord na sia namahala na may awad-awad na kapangyarihan. Sinasabi nin sarong tablang an surat cuneiforme na sia nagnombra nin mga sekondaryong gobernador sa Babilonya. Interesante nanggad, sinasabi ni Daniel na si Dario nagnombra nin 120 satrapa tanganing mamahala sa kahadean nin Babilonya.—Daniel 6:1.
13. Ano an sarong makatanosan na dahelan kun taano si Dario na Medo ta nasasambitan sa libro ni Daniel alagad sa sekular na mga rekord dai?
13 Pag-abot nin panahon, tibaad may madiskobreng mas direktang ebidensia sa kun siisay talaga an hadeng ini. Sa paano man, an garo baga pagigin daing sinasabi kan arkeolohiya mapadapit digdi bako nanggad na basehan na apodon si Dario na “eroestorya sana,” ni sabihon na mapandaya an enterong libro ni Daniel. Mas rasonable nanggad na ibilang an pagkasaysay ni Daniel na patotoo nin sarong nakaheling mismo na mas detalyado kisa nag-eeksister na sekular na mga rekord.
AN PAGHADE NI JOAQUIM
14. Taano ta mayo nin diperensia sa pag-oltanan ni Daniel asin Jeremias mapadapit sa mga taon kan paghade ni Hadeng Joaquim?
14 An Daniel 1:1 nagsasabi: “Kan ikatolong taon kan paghade ni Joaquim na hade sa Juda, si Nabucodonosor na hade sa Babilonya nagdatong sa Jerusalem asin sinalikopan iyan.” An tekstong ini hinahanapan nin diperensia nin mga kritiko ta iyan garo baga bakong kaoyon ni Jeremias, na nagsasabi na an ikaapat na taon ni Joaquim iyo an enot na taon ni Nabucodonosor. (Jeremias 25:1; 46:2) Kinokontra daw ni Daniel si Jeremias? Paagi sa dugang na impormasyon, pasil na nalilinawan an bagay. Kan enot na gibohon na hade ni Faraon Neko kan 628 B.C.E., si Joaquim nagin saro sanang tawo-tawohan kan namamahalang iyan sa Egipto. Ini mga tolong taon bago suminalihid si Nabucodonosor sa saiyang ama sa trono nin Babilonya, kan 624 B.C.E. Dai nahaloy pakatapos kaiyan (kan 620 B.C.E.), sinakyada ni Nabucodonosor an Juda asin ginibo si Joaquim na basalyong hade na sakop nin Babilonya. (2 Hade 23:34; 24:1) Para sa sarong Judio na nag-iistar sa Babilonya, an “ikatolong taon” ni Joaquim iyo an ikatolong taon kan paglilingkod kan hadeng iyan sa Babilonya bilang basalyo. Si Daniel nagsurat basado sa punto de vistang iyan. Minsan siring, si Jeremias nagsurat basado sa punto de vista kan mga Judio na nag-iistar mismo sa Jerusalem. Kaya sinabi nia na an paghade ni Joaquim nagpoon kan gibohon siang hade ni Faraon Neko.
15. Taano ta maluyang argumento na atakehon an petsa na yaon sa Daniel 1:1?
15 An totoo, kun siring, an soboot diperensiang ini nagsusuportar sana sa ebidensia na isinurat ni Daniel an saiyang libro sa Babilonya mantang nasa kaibanan kan mga desterradong Judio. Alagad igwa nin saro pang sayod na sayod na kakundian an argumentong ini tumang sa libro ni Daniel. Girumdoma na an kagsurat kan Daniel malinaw na igwa kan libro ni Jeremias asin nasasambitan pa ngani iyan. (Daniel 9:2) Kun an kagsurat kan Daniel madonong na palsipikador, siring sa hinihingako nin mga kritiko, isasapeligro daw nia an saiyang sadiri na kontrahon an iginagalang na marhay na reperensia na arog kan Jeremias—asin sa kaenot-enote pang bersikulo kan saiyang libro? Siempre dai!
MAKAHULOGAN NA MGA DETALYE
16, 17. Paano an arkeolohikong ebidensia nagsusuportar sa salaysay ni Daniel manongod sa (a) pagpatindog ni Nabucodonosor nin sarong relihiosong imahen na sasambahon kan bilog niang banwaan? (b) paghahambog ni Nabucodonosor manongod sa saiyang mga proyekto nin pagtogdok sa Babilonya?
16 Ibalyo ta ngonyan an satong atension hale sa negatibo pasiring sa positibo. Estudyare an nagkapirang ibang detalye sa libro ni Daniel na nagpaparisa na an kagsurat may direktang kaaraman sa mga panahon na isinusurat nia.
17 An pagigin pamilyar ni Daniel sa tagong mga detalye manongod sa suanoy na Babilonya mapuersang ebidensia sa pagigin totoo kan saiyang salaysay. Halimbawa, sinasabi kan Daniel 3:1-6 na si Nabucodonosor nagpatindog nin dakulaon na imahen tanganing sambahon kan bilog na banwaan. An mga arkeologo nakadiskobre nin ibang ebidensia na hiningoa kan monarkang ini na orog na ilabot an mga sakop nia sa nasyonalistiko asin relihiosong mga gibo. Siring man, isinurat ni Daniel an paghahambog ni Nabucodonosor manongod sa dakol niang proyekto nin pagtogdok. (Daniel 4:30) Ngonyan na sanang presenteng mga panahon na pinatunayan nin mga arkeologo na si Nabucodonosor talagang nasa likod kan dakol sa mga pagtogdok sa Babilonya. Kun dapit sa pagigin hambogon—tara, ipinatatak ni Nabucodonosor an ngaran nia sa mismong mga ladrilyo! Dai ikapaliwanag kan mga kritiko ni Daniel kun paano naaraman kan sinasabi nindang palsipikador na nabuhay kaidtong panahon kan mga Macabeo (167-63 B.C.E.) an manongod sa siring na mga proyekto nin pagtogdok—mga apat na siglo pagkatogdokan kan mga proyektong idto asin haloy pa bago iyan madiskobre nin mga arkeologo.
18. Paano an salaysay ni Daniel manongod sa laen-laen na klase nin padusa sa irarom kan pamamahala nin Babilonya asin pamamahala nin Persia nagpapabanaag nin pagkaeksakto?
18 An libro ni Daniel naghahayag man nin nagkapirang importanteng marhay na pagkakalaen kan ley nin Babilonya asin nin Medo-Persia. Halimbawa, sa irarom kan ley nin Babilonya an tolong kairiba ni Daniel iinapon sa sarong nagkakalayong horno huli sa pagsayumang kumuyog sa pagboot kan hade. Pakalihis nin mga dekada, si Daniel iinapon sa bobon nin mga leon huli sa pagsayumang kumuyog sa sarong ley nin Persia na naglalapas sa saiyang konsensia. (Daniel 3:6; 6:7-9) An nagkapira prinobaran na palimanlimanan bilang leyenda an kasaysayan kan nagkakalayong horno, alagad may nadiskobre an mga arkeologo na aktuwal na surat hale sa suanoy na Babilonya na espesipikong nasasambitan an arog kaining padusa. Minsan siring, para sa mga Medo asin Persiano, sagrado an kalayo. Kaya ibang maisog na klase nin padusa an ginamit ninda. Huli kaini, bakong makangangalas an bobon nin mga leon.
19. Anong pagkakalaen kan mga sistema sa ley kan Babilonya asin Medo-Persia an linilinaw kan libro ni Daniel?
19 May saro pang pagkakalaen na minaluwas. Ipinapaheling ni Daniel na si Nabucodonosor puedeng gumibo nin asin liwaton an mga ley na kapritso sana. Si Dario mayo nin maginibo na liwaton ‘an mga ley kan mga Medo asin Persiano’—dawa an mga sia mismo an kaggibo! (Daniel 2:5, 6, 24, 46-49; 3:10, 11, 29; 6:12-16) Isinurat kan historyador na si John C. Whitcomb: “Pinapatunayan kan suanoy na kasaysayan an pagkakalaen na ini sa pag-oltanan kan Babilonya, na an ley sakop kan hade, asin kan Medo-Persia, na an hade sakop kan ley.”
20. Anong mga detalye mapadapit sa bangkete ni Belsasar an nagpapabanaag kan direktang kaaraman ni Daniel sa mga kostumbre nin Babilonya?
20 An nakakapangirabong salaysay kan bangkete ni Belsasar, na nakasurat sa Daniel kapitulo 5, kadakoldakol kan detalye. Minalataw na iyan nagpoon sa maogmang karakanan asin dakol na irinoman, ta nagkapira an pagkasambit sa arak. (Daniel 5:1, 2, 4) Sa katunayan, an mga inukit na retrato nin kaagid na mga bangkete arak sana an ipinapaheling na nakokonsumo. Kun siring, minalataw na importanteng marhay an arak sa siring na mga kaorogmahan. Sinasabi man ni Daniel na may mga babae sa bangketeng ini—an segundang mga agom kan hade asin an saiyang mga sambay. (Daniel 5:3, 23) Sinusuportaran nin arkeolohiya an detalyeng ini manongod sa kostumbre nin Babilonya. An ideya na an mga agom na babae makiiba sa mga lalaki sa sarong bangkete dai gusto nin mga Judio saka Griego kaidtong kapanahonan kan mga Macabeo. Tibaad iyan an dahelan na linalaktawan kan enot na mga bersion kan traduksion na Griegong Septuaginta kan Daniel an pagkasambit sa mga babaeng ini.c Pero, an soboot palsipikador kan Daniel nabuhay kutana sa iyo man sanang kulturang nagin Helenistiko (Griego), asin tibaad durante pa kan iyo man sanang pankagabsan na kapanahonan, na nagprodusir kan Septuaginta!
21. Ano an pinakarasonableng paliwanag sa pagkaigwa ni Daniel nin pamilyar na kaaraman sa mga panahon asin kostumbre kaidtong pagkadistiero sa Babilonya?
21 Huli sa mga detalyeng iyan, garo baga haros masakit paniwalaan na nasabi kan Britannica na an autor kan libro ni Daniel “bakong kompleto asin bakong eksakto” an kaaraman manongod sa nagin buhay kaidtong pagkadistiero sa Babilonya. Paano nagin pamilyar na marhay sa mga kostumbre kan suanoy na Babilonya asin Persia an siisay man na palsipikador na nabuhay sa huri nang mga siglo? Girumdoma man na an duwang imperyong ini nagruro na haloy pa bago an ikaduwang siglo B.C.E. Malinaw na mayo nin mga arkeologo kaidto; ni ipinag-oorgolyo man kan mga Judio kaidto an pagkaigwa nin kaaraman sa mga kultura asin kasaysayan nin ibang nasyon. Solamente si Daniel na propeta, na nakaheling mismo sa mga panahon asin pangyayari na sinasabi nia, an makakasurat kan libro sa Biblia na inaapod sa ngaran nia.
PINAPATUNAYAN DAW NIN PANLUWAS NA MGA BAGAY NA PALSIPIKADO AN DANIEL?
22. Ano an hinihingako nin mga kritiko mapadapit sa kategoriya kan Daniel sa canon kan Hebreong Kasuratan?
22 An saro sa pinakalakop na argumento tumang sa libro ni Daniel may labot sa kategoriya kaiyan sa canon kan Hebreong Kasuratan. Inareglar kan suanoy na mga rabi an mga libro kan Hebreong Kasuratan sa tolong grupo: an Ley, an Mga Propeta, asin an Mga Isinurat. Ilinista ninda an Daniel, bakong kaiba kan Mga Propeta, kundi kaiba kan Mga Isinurat. Ini nangangahulogan, an argumento kan mga kritiko, na an libro seguradong dai pa midbid kan panahon na kinolekta an mga isinurat kan ibang mga propeta. Iyan daa iiniba sa Mga Isinurat ta an mga iyan mas huring kinolekta.
23. Ano an punto de vista kan suanoy na mga Judio sa libro ni Daniel, asin paano niato ini naaaraman?
23 Minsan siring, bakong gabos na parasiyasat sa Biblia minaoyon na binanga kan suanoy na mga rabi an canon sa siring kaestriktong paagi o na ipinuera ninda an Daniel sa Mga Propeta. Alagad dawa kun ilinista kan mga rabi an Daniel kaiba kan Mga Isinurat, ini daw magpapatunay na iyan isinurat sa mas huring petsa? Dai. An marahay an dangog na mga intelektuwal nagsuherir nin nagkapirang dahelan kun taano ta tibaad ipinuera kan mga rabi an Daniel sa Mga Propeta. Halimbawa, tibaad ginibo ninda iyan huli ta anggot sinda sa libro o huli ta ibinilang ninda si Daniel na napapalaen sa ibang mga propeta ta sia nagkapot nin sekular na katongdan sa ibang nasyon. Sa paano man, an talagang mahalaga iyo ini: An suanoy na mga Judio hararom an pagpahalaga sa libro ni Daniel asin naniwala na iyan kabtang kan Biblia. Dugang pa, isinusuherir kan ebidensia na an canon kan Hebreong Kasuratan kompleto na haloy pa bago an ikaduwang siglo B.C.E. An mas huring mga idinagdag dai tinogotan, pati an nagkapirang libro na isinurat durante kan ikaduwang siglo B.C.E.
24. Paano an apokripal na librong Eclesiastico ginamit tumang sa libro ni Daniel, asin ano an nagpapaheling na may depekto an pangangatanosan na ini?
24 Kabaliktaran sa tibaad linalaoman, an saro sa mas huring mga librong ini na hinaboan ginagamit bilang argumento tumang sa libro ni Daniel. An apokripal na librong Eclesiastico, ni Jesus Ben Sirach, minalataw na ginibo kaidtong mga 180 B.C.E. Paboritong sabihon nin mga kritiko na si Daniel dai nasasambitan sa halawig na lista kan libro nin matanos na mga tawo. An pangangatanosan ninda si Daniel seguradong dai midbid kan panahon na idto. An argumentong ini akseptado nin dakol na intelektuwal. Alagad pensara ini: An listang iyan dai man nasasambitan si Esdras asin Mardoqueo (na pareho bantog na mga eroe sa pagheling kan mga Judio kaidtong pakalihis kan pagkadistiero), an marahay na si Hadeng Josafat, asin an tanos na tawong si Job; sa gabos na hokom, si Samuel sana an nangaranan kaiyan.d Huli ta an mga tawong iyan dai nasambitan sa sarong lista na dai man naghihingakong kompleto, na yaon sa sarong libro na bakong kabtang kan Biblia, dapat daw na palimanlimanan sinda gabos bilang eroestorya sana? Kalokohan an mismong ideyang iyan.
PATOTOO SA LUWAS APABOR SA DANIEL
25. (a) Paano pinatotoohan ni Josefo an pagigin tunay kan salaysay ni Daniel? (b) Sa anong paagi na an salaysay ni Josefo mapadapit ki Alejandrong Dakula asin sa libro ni Daniel tama sa aram na kasaysayan? (Helingon an ikaduwang nota sa ibaba.) (c) Paano an ebidensia sa lenguahe nagsusuportar sa libro ni Daniel? (Helingon an pahina 25.)
25 Magduman giraray kita sa positibo. Isinuherir na mayo nin ibang libro sa Hebreong Kasuratan na arog kan Daniel kadakol kan patotoo. Bilang ilustrasyon: An bantog na historyador na Judio na si Josefo nagpapatotoo sa pagigin totoo kaiyan. Sinasabi nia na si Alejandrong Dakula, kaidtong pakikiguerra nia tumang sa Persia kan ikaapat na siglo B.C.E., nagduman sa Jerusalem, na duman ipinaheling sa saiya kan mga saserdote an sarong kopya kan libro ni Daniel. Inisip mismo ni Alejandro na an mga tataramon kan hula ni Daniel na itinokdo sa saiya nanonongod sa saiyang militar na kampanya may labot sa Persia.e Ini mga saro may kabangang siglo bago an “pagpalsipikar” na ipinoproponer kan mga kritiko. Siempre, si Josefo inatake kan mga kritiko may labot sa halipot na kotasyon na ini. Sia inaatake man ninda huli sa pagkomento na naotob an nagkapirang hula sa libro ni Daniel. Pero, siring sa komento kan historyador na si Joseph D. Wilson, “[Si Josefo] mas dakol gayod an aram manongod sa bagay na iyan kisa gabos na kritiko sa kinaban.”
26. Paano an Mga Balumbon sa Gadan na Dagat nagsuportar sa pagigin totoo kan libro ni Daniel?
26 An pagigin totoo kan libro ni Daniel nag-ako nin dugang pang suporta kan madiskobre an Mga Balumbon sa Gadan na Dagat sa mga lungib nin Qumran, Israel. Makangangalas na balakid sa mga nadiskobre kan 1952 an mga balumbon asin kapidaso kan libro ni Daniel. An kaguranggurangi pinetsahan na kaidtong huring kabtang kan ikaduwang siglo B.C.E. Kun siring, sa amay pang petsang iyan, an libro ni Daniel dati nang midbid na marhay asin iginagalang nin dakol. Sabi kan The Zondervan Pictorial Encyclopedia of the Bible: “Dapat na lingawan na an pagtao nin petsang Macabeo sa Daniel, nin huli na sana sa dahelan na dai puedeng magkaigwa nin igong interbalo sa pag-oltanan kan pagsurat kan Daniel asin kan paglataw kaiyan sa porma nin mga kopya sa libreriya nin sarong relihiosong sekta nin mga Macabeo.”
27. Ano an kagurangguranging ebidensia na si Daniel aktuwal na tawo na midbid na marhay kaidtong panahon kan pagkadistiero sa Babilonya?
27 Minsan siring, may mas haloy nang marhay asin mas masasarigan na patotoo sa libro ni Daniel. An saro sa mga katemporanyo ni Daniel iyo an propetang si Ezequiel. Sia naglingkod man bilang propeta kaidtong pagkadistiero sa Babilonya. Nagkapirang beses, nangaranan si Daniel kan libro ni Ezequiel. (Ezequiel 14:14, 20; 28:3) Ipinapaheling kan mga pagkasambit na ini na dawa kaidto mismong panahon na sia nabubuhay, kan ikaanom na siglo B.C.E., si Daniel dati nang midbid na marhay bilang matanos asin madonong na tawo, na maninigong sambiton kaiba kan matatakton sa Dios na si Noe asin Job.
AN NAKAKALABI SA GABOS NA SAKSI
28, 29. (a) Ano an pinakanakakakombensir na prueba sa gabos na totoo an libro ni Daniel? (b) Taano ta maninigo niatong tubodon an patotoo ni Jesus?
28 Pero, ultimo, pag-olayan niato an nakakalabi sa gabos na saksi sa pagigin totoo ni Daniel—daing iba kundi si Jesu-Cristo. Sa saiyang pagpapaliwanag kan huring mga aldaw, nasasambitan ni Jesus si “Daniel na propeta” asin an saro sa mga hula ni Daniel.—Mateo 24:15; Daniel 11:31; 12:11.
29 Ngonyan kun tama an teoriya kan mga kritiko na an libro ni Daniel isinurat kaidtong panahon kan mga Macabeo, kaipuhan na tama an saro sa duwang bagay. Magsalang si Jesus nadaya kan pagpalsipikar na ini o nungka na sinabi nia an kinokotar ni Mateo na sinabi nia. Pareho bakong posible an duwang opsion na ini. Kun dai niato mapapanarigan an Ebanghelyo ni Mateo, paano niato mapapanarigan an ibang kabtang kan Biblia? Kun hahaleon niato an mga fraseng iyan, anong mga tataramon an isusunod niatong haleon sa mga pahina kan Banal na Kasuratan? Isinurat ni apostol Pablo: “An gabos na Kasuratan ipinasabong nin Dios asin kapakipakinabang para sa pagtokdo, . . . sa paghusay kan mga bagay.” (2 Timoteo 3:16) Kaya kun mandaraya si Daniel, iyo man si Pablo! Posible daw na nadaya si Jesus? Dai nanggad. Buhay sia sa langit kan isurat an libro ni Daniel. Sinabi pa ngani ni Jesus: “Bago nabuhay si Abraham, buhay na ako.” (Juan 8:58) Sa gabos na tawo na nabuhay kasuarin man, si Jesus an pinakamarahay na hagadan niato nin impormasyon mapadapit sa pagigin totoo kan Daniel. Alagad dai na niato kaipuhan na maghagad. Arog kan naheling niato, malinaw nang marhay an saiyang patotoo.
30. Paano orog pang pinatunayan ni Jesus na totoo an libro ni Daniel?
30 Orog pang pinatunayan ni Jesus na totoo an libro ni Daniel sa mismong panahon kan saiyang bautismo. Kaidto sia nagin an Mesiyas, na inootob an hula sa Daniel mapadapit sa 69 semana nin mga taon. (Daniel 9:25, 26; helingon an Kapitulo 11 kan librong Pay Attention to Daniel’s Prophecy!) Dawa kun totoo an puedeng apodon na teoriya nin mas huring petsa, mga 200 na taon pa man giraray antes pa na naaraman kan kagsurat kan Daniel an ngapit. Siempre, dai pasasabngan nin Dios an sarong palsipikador na magtaram nin tunay na mga hula sa irarom nin bakong totoong ngaran. Dai, an patotoo ni Jesus bilog na pusong tinutubod nin mga tawo na maimbod sa Dios. Kun an gabos na eksperto, gabos na kritiko sa kinaban, magkakasararo sa pagdenunsiar ki Daniel, sinda papatunayan na sala kan patotoo ni Jesus, huli ta sia “an maimbod asin totoong saksi.”—Kapahayagan 3:14.
31. Taano an dakol na kritiko sa Biblia ta sagkod ngonyan dai kombensido sa pagigin totoo kan Daniel?
31 Dawa an patotoong ini bako pang igo para sa dakol na kritiko kan Biblia. Pakaestudyare nin lubos kan temang ini, dai malikayan nin saro na isip-isipon kun baga magigin igo an minsan guranong ebidensia na kombensiron sinda. An sarong propesor sa Unibersidad nin Oxford nagsurat: “Mayo nin pakinabang sa pagsimbag sana sa mga pagkontra, sagkod na yaon an orihinal na pagpalaenlaen na ‘dai puedeng magkaigwa nin lihis sa natural na hula.’” Kaya binubuta sinda kan saindang pagpalaenlaen. Alagad iyan an ginusto ninda—asin kawaran ninda.
32. Ano an nakatagama sa satong pag-adal sa Daniel?
32 Kumusta man kamo? Kun naheheling nindo na mayo nin tunay na dahelan na pagdudahan an pagigin totoo kan libro ni Daniel, kun siring andam na kamo para sa nakakaogmang biahe nin diskobremiento. Maheheling nindo na nakakapukaw sa boot an mga estorya sa Daniel, kawiliwili an mga hula. Orog pang mahalaga, maheheling nindo na nagkokosog an saindong pagtubod sa kada kapitulo. Nungka na pagbabasolan nindo an pagtao nin maingat na atension sa hula ni Daniel!
[Mga Nota sa Ibaba]
a An nagkapirang kritiko pinoprobaran na paluyahon an sahot na pagpalsipikar paagi sa pagsabi na an kagsurat ginamit an Daniel bilang alyas, kun paanong an nagkapirang suanoy na libro na bakong kabtang kan Biblia isinurat sa irarom nin mga alyas. Minsan siring, an kritiko sa Biblia na si Ferdinand Hitzig nagpahayag kan opinyon na: “An kaso kan libro ni Daniel, kun iyan iaatribwir sa iba [na kagsurat], laen man. Sa kasong iyan, iyan nagigin palsipikadong surat, asin an intension dayaon an presenteng mga nagbabasa sa isinurat nia, minsan ngani para sa kapakinabangan ninda.”
b Mayo si Nabonido kan bumagsak an Babilonya. Sa siring, tama sana na si Belsasar inaapod na hade kan panahon na idto. An mga kritiko nagpapalawoslawos kan orolay sa pagsabi na an sekular na mga rekord dai tinatawan si Belsasar kan opisyal na titulong hade. Minsan siring, isinusuherir nin suanoy na ebidensia na dawa gobernador tibaad inapod na hade kan mga tawo kan mga aldaw na idto.
c An nag-espesyalisar sa Hebreo na si C. F. Keil nagsurat manongod sa Daniel 5:3: “Digdi, asin siring man sa ber. 23, linaktawan kan LXX. an pagsambit sa mga babae, segun sa kostumbre kan mga Macedonio, Griego, asin Romano.”
d Sa kabaliktaran, an ipinasabong na lista ni apostol Pablo nin maimbod na mga lalaki asin babae na sinasabi sa Hebreo kapitulo 11 minalataw na nananabihan an mga pangyayari na nasusurat sa Daniel. (Daniel 6:16-24; Hebreo 11:32, 33) Minsan siring, bako man na kompleto an lista kan apostol. Dakol, kaiba si Isaias, Jeremias, asin Ezequiel, an dai nangangaranan sa lista, alagad dai nanggad ini nagpapatunay na sinda nungka na nabuhay.
e Nagkomento an nagkapirang historyador na ini an magpapaliwanag kun taano si Alejandro ta mabooton sa mga Judio, na haloy nang mga katood kan mga Persiano. Kaidto, nasa kampanya si Alejandro na laglagon an gabos na katood nin Persia.
ANO AN NAMANSAYAN NINDO?
• Ano an akusasyon sa libro ni Daniel?
• Taano ta mayo nin masarig na basehan an mga pag-atake kan mga kritiko sa libro ni Daniel?
• Anong ebidensia an nagsusuportar sa pagigin totoo kan salaysay ni Daniel?
• Ano an pinakanakakakombensir na prueba na totoo an libro ni Daniel?
[Kahon]
An Kuestion Manongod sa Lenguahe
AN PAGSURAT kan libro ni Daniel natapos kaidtong mga 536 B.C.E. Iyan isinurat sa mga lenguaheng Hebreo asin Aramaiko, na may pira sanang termino sa Griego asin Persiano. An siring na pagsaralak nin lenguahe pambihira alagad dai nasosolo sa Kasuratan. An libro man sa Biblia na Esdras isinurat sa Hebreo asin Aramaiko. Pero, nag-iinsistir an nagkapirang kritiko na ginamit kan kagsurat sa Daniel an mga lenguaheng ini sa paagi na nagpapatunay na sia nagsusurat sa petsa na mas huri sa 536 B.C.E. An sarong kritiko kinokotar nin dakol na nagsasabi na an paggamit sa Daniel nin mga termino sa Griego naghahagad nin huring petsa nin pagsurat. Sia positibong nagsasabi na an Hebreo nagsusuportar asin an Aramaiko kisuerra nagtatao nin lugar sa siring na huring petsa—dawa an petsa na kaidto pa sanang ikaduwang siglo B.C.E.
Minsan siring, bakong gabos na nag-espesyalisar sa lenguahe minaoyon. Nagsabi an nagkapirang eksperto na an Hebreo kan Daniel kaagid kan sa Ezequiel saka Esdras asin bakong kapareho kan yaon sa mas huring mga librong apokripal na arog kan Eclesiastico. Kun dapit sa paggamit kan Daniel nin Aramaiko, estudyare an duwang dokumento na nadiskobre kaiba kan Mga Balumbon sa Gadan na Dagat. An mga iyan Aramaiko man asin hale sa enot asin ikaduwang siglo B.C.E.—dai pa nahahaloy pagkatapos kan pagpalsipikar daa kan Daniel. Alagad narisa nin mga nag-espesyalisar an grabeng pagkakalaen kan Aramaiko sa mga dokumentong ini asin kan yaon sa Daniel. Sa siring, isinusuherir nin nagkapira na an libro ni Daniel seguradong mas naenot nin dakol na siglo kisa sinasabi kan mga kritiko kaiyan.
Paano man an “kuestionableng” mga termino sa Griego na yaon sa Daniel? An nagkapira digdi nadiskobreng Persiano, bako palan na Griego! An solamenteng mga termino na sagkod ngonyan hinohonang Griego iyo an ngaran nin tolong instrumento sa pagtugtog. An pagigin yaon daw kan tolong terminong ini talagang naghahagad na an Daniel tawan nin huring petsa? Dai. Nadiskobre nin mga arkeologo na an kulturang Griego maimpluwensia na mga siglo pa bago nagin kapangyarihan pankinaban an Grecia. Apuera kaini, kun an libro ni Daniel isinurat kaidtong ikaduwang siglo B.C.E., na lakop sa gabos na lugar an kultura saka lenguaheng Griego, iyan daw magkakaigwa nin tolo sanang termino sa Griego? Dai nanggad. Posibleng marhay na iyan magkakaigwa nin mas dakolon pa. Kaya an ebidensia sa lenguahe talagang nagsusuportar sa pagigin totoo kan Daniel.