Kapitulo Kinse

Luminaog sa Ika-20 Siglo an mga Hadeng Magkaribal

1. Sairisay an sinasabi kan sarong historyador na mga namomoon sa Europa kan ika-19 siglo?

“MAY pagkadinamiko an Europa kan ikadesinuebeng siglo na labing marhay sa ano man na naheling kaidto,” an isinurat kan historyador na si Norman Davies. Idinugang nia: “An Europa pano-pano nin kapangyarihan orog kisa kasuarin man: nin teknikal na kapangyarihan, ekonomikong kapangyarihan, kultural na kapangyarihan, kapangyarihan sa mga kontinente.” An mga namomoon sa “mapangganang ‘siglo nin kapangyarihan’ kan Europa,” sabi ni Davies, “sa primero iyo an Gran Britania . . . dangan kan mas huring mga dekada an Alemania.”

“MAHILIG SA PAGGIBO NIN MARAOT”

2. Sa pagtatapos kan ika-19 siglo, anong mga kapangyarihan an nagkapot kan papel kan “hade kan amihanan” asin “hade kan timog”?

² Mantang patapos na an ika-19 siglo, an Imperyo nin Alemania iyo an “hade kan amihanan” asin an Britania nasa posisyon kan “hade kan timog.” (Daniel 11:14, 15) “Kun mapadapit sa duwang hadeng ini,” sabi kan anghel ni Jehova, “an saindang puso magigin mahilig sa paggibo nin maraot, asin sa sarong lamesa kaputikan an saindang ipagtataram.” Ipinagpadagos nia: “Alagad ta mayo nin magigin mapanggana, huli ta an katapusan sa itinalaan pang panahon.”​—Daniel 11:27.

3, 4. (a) Siisay an nagin enot na emperador kan Reich nin Alemania, asin nagkaigwa nin anong alyansa? (b) Anong polisa an sinunod ni Kaiser Guillermo?

³ Kan Enero 18, 1871, si Guillermo I nagin an enot na emperador kan Reich, o Imperyo, nin Alemania. Ninombrahan nia si Otto von Bismarck bilang kansilyer. Huli ta konsentrado sia sa pagpatalubo kan bagong imperyo, linikayan ni Bismarck an pakikilaban sa ibang nasyon asin nakialyansa sia sa Austria-Hungaria asin sa Italia, na inapod na Alyansang Triple. Alagad an intereses kaining bagong hade kan amihanan dai nahaloy nakabangga kan sa hade kan timog.

⁴ Pagkagadan ni Guillermo I asin kan kasalihid nia, si Federico III, kan 1888, tuminukaw sa trono an 29 anyos na si Guillermo II. Pinirit ni Guillermo II, o Kaiser Guillermo, si Bismarck na magdemitir asin an sinunod nia sarong polisa nin pagpahiwas kan impluwensia kan Alemania sa bilog na kinaban. “Sa pangengenot ni Guillermo II,” sabi nin sarong historyador, “[an Alemania] nagin arogante asin mangiri.”

5. Paano an duwang hade nagtukaw “sa sarong lamesa,” asin ano an itinaram ninda duman?

⁵ Kan si Zar Nicolas II nin Rusya mag-apod nin sarong komperensia nin pakikipagkatoninongan sa The Hague, Netherlands, kan Agosto 24, 1898, may internasyonal na tension sa palibot. An komperensiang ini asin an suminunod dian kan 1907 nag-establisar kan Permanenteng Korte nin Pag-areglo sa The Hague. Paagi sa pagigin mga miembro kan korteng ini, an Reich nin Alemania saka an Gran Britania nagtao kan impresyon na sinda pabor sa katoninongan. Sinda nagtukaw “sa sarong lamesa,” na garo baga magkatood, alagad ‘an saindang puso mahilig sa paggibo nin maraot.’ An diplomatikong taktika na ‘pagtaram nin kaputikan sa sarong lamesa’ dai makakapalakop nin tunay na katoninongan. Kun dapit sa saindang politikal, komersial, asin militar na mga ambisyon, “mayo nin magigin mapanggana” ta an katapusan kan duwang hade “sa itinalaan pang panahon” ni Jehova Dios.

“TUMANG SA BANAL NA TIPAN”

6, 7. (a) Sa anong paagi na an hade kan amihanan ‘nagbalik sa saiyang daga’? (b) Ano an reaksion kan hade kan timog sa naghihiwas na impluwensia kan hade kan amihanan?

⁶ Sa pagpadagos, sinabi kan anghel nin Dios: “Asin mabalik sia [an hade kan amihanan] sa saiyang daga na dara an kadakol na rogaring, asin an saiyang puso magigin tumang sa banal na tipan. Asin sia mahiro nin epektibo asin mabalik nanggad sa saiyang daga.”​—Daniel 11:28.

⁷ Si Kaiser Guillermo nagbalik sa “daga,” o daganon na kamugtakan, kan suanoy na hade kan amihanan. Paano? Paagi sa pagparigon sa imperyal na pamamahala na an katuyohan pahiwason an Reich nin Alemania asin an impluwensia kaiyan. Pinagmaigotan ni Guillermo II na kamtan an kolonyal na mga pasohan sa Aprika asin iba pang lugar. Gustong angaton an supremasiya sa dagat kan Britania, inorganisar nia an sarong makosog na hukbong-dagat. “An puersa kan hukbong-dagat kan Alemania nabago poon sa pagigin haros dai marisa sagkod sa pagigin segunda sa hukbong-dagat kan Britania sa laog nin labi sana nin kadikit sa sarong dekada,” sabi kan The New Encyclopædia Britannica. Tanganing mapagdanay an supremasiya kaiyan, kinaipuhan kan Britania na talagang padakulaon an sadiring programa kaiyan para sa hukbong-dagat. Pinagnegosyar man kan Britania an entente cordiale (makikatood na kasundoan) sa Pransia asin an kaagid na kasundoan sa Rusya, na nakabilog sa Tripleng Kasundoan. Nabanga na ngonyan an Europa sa duwang kampo militar​—an Alyansang Triple sa sarong lado asin an Tripleng Kasundoan sa ibong.

8. Paano an Imperyo nin Alemania nagkaigwa nin “kadakol na rogaring”?

⁸ An Imperyo nin Alemania nagsunod sa sarong polisang agresibo, na nagbunga nin “kadakol na rogaring” para sa Alemania huli ta iyan an mayor na kabtang kan Alyansang Triple. An Austria-Hungaria asin Italia Katoliko Romano. Kun siring, an Alyansang Triple may pabor man kan papa, mantang an hade kan timog, na an Tripleng Kasundoan sa kadaklan bakong Katoliko, mayo.

9. Paano an hade kan amihanan “tumang sa banal na tipan” sa puso?

⁹ Kumusta man an banwaan ni Jehova? Haloy na nindang ipinahayag na “an itinalaan na mga panahon kan mga nasyon” matatapos kan 1914.a (Lucas 21:24) Kan taon na idto, an Kahadean nin Dios sa kamot kan Eredero ni Hadeng David, si Jesu-Cristo, inestablisar sa kalangitan. (2 Samuel 7:12-16; Lucas 22:28, 29) Kaidto pang Marso 1880, ikinonektar na kan magasin na Watch Tower an pamamahala kan Kahadean nin Dios sa pagkatapos kan “itinalaan na panahon kan mga nasyon,” o “mga panahon kan mga Hentil.” (King James Version) Alagad an puso kan Germanicong hade kan amihanan “tumang sa banal na tipan” kan Kahadean. Imbes na rekonoseron an pamamahala kan Kahadean, si Kaiser Guillermo ‘huminiro nin epektibo’ paagi sa pagpalakop kan mga pakana nia para sa pagdominar sa kinaban. Pero, sa paggibo nin siring, isinabwag nia an mga banhi para sa Guerra Mundial I.

AN HADE ‘PINANLUYAHAN NA MARHAY NIN BOOT’ SA GUERRA

10, 11. Paano nagpoon an Guerra Mundial I, asin paano na ini “sa panahon na talaan”?

¹⁰ “Sa panahon na talaan sia [an hade kan amihanan] mabalik,” an ihinula kan anghel, “asin sia madatong nanggad tumang sa timog; alagad ta dai mangyayari sa huri an arog kan sa enot.” (Daniel 11:29) An “panahon na talaan” nin Dios na taposon an Hentil na pagdominar sa daga nag-abot kan 1914 kan establisaron nia an langitnon na Kahadean. Kan Hunyo 28 kan taon na idto, si Arkiduke Francisco Fernando kan Austria asin an saiyang agom inasesinar nin sarong teroristang Serbiano sa Sarajevo, Bosnia. Idto an silyab na nagpaputok sa Guerra Mundial I.

¹¹ An Austria-Hungaria sinadol ni Kaiser Guillermo na bumalos sa Serbia. Nakakaseguro sa suporta kan Alemania, an Austria-Hungaria nagdeklarar nin guerra sa Serbia kan Hulyo 28, 1914. Alagad ta suminokoro sa Serbia an Rusya. Kan an Alemania magdeklarar nin guerra sa Rusya, an Pransia (sarong kaalyado sa Tripleng Kasundoan) suminuporta sa Rusya. Dangan nagdeklarar nin guerra an Alemania sa Pransia. Tangani na mas madaling makua an Paris, sinakyada kan Alemania an Belhika, na an neutralidad iginarantiya kan Britania. Kaya nagdeklarar nin guerra an Britania sa Alemania. Napalabot an ibang nasyon, asin kuminampi sa ibong na lado an Italia. Durante kan guerra, ginibo kan Britania an Egipto na protektorado nia tangani na maolang an hade kan amihanan sa pag-abat sa Suez Canal asin pagsakyada sa Egipto, an suanoy na daga kan hade kan timog.

12. Durante kan enot na guerra mundial, sa anong paagi na an mga bagay dai nagin “arog kan sa enot”?

¹² “Sa ibong kan kadakulaan asin kosog kan Magkakaalyado,” sabi kan The World Book Encyclopedia, “an Alemania garo madali nang ganahon an guerra.” Sa nakaaging mga labanan kan duwang hade, an Imperyo nin Roma, bilang hade kan amihanan, pirmeng gana. Alagad ngonyan, ‘an mga bagay bakong arog kan sa enot.’ Nadaog sa guerra an hade kan amihanan. Itinatao an dahelan kaini, sinabi kan anghel: “Madaratong nanggad tumang sa saiya an mga barko nin Kitim, asin sia papanluyahan na marhay nin boot.” (Daniel 11:30a) Ano an “mga barko nin Kitim”?

13, 14. (a) Ano sa pangenot an “mga barko nin Kitim” na nagdatong tumang sa hade kan amihanan? (b) Paano nagdatong an mas dakol pang barko nin Kitim mantang nagpapadagos an enot na guerra mundial?

¹³ Kan panahon ni Daniel an Kitim iyo an Chipre. Sa kapinonan kan enot na guerra mundial, an Chipre sinakop kan Britania. Dugang pa, segun sa The Zondervan Pictorial Encyclopedia of the Bible, an ngaran na Kitim “pinapahiwas tanganing ikaiba an S[olnopan] sa pankagabsan, alagad esp[esyalmente] an marinerong S[olnopan].” An pagkatradusir kan New International Version sa fraseng “mga barko nin Kitim” “mga barko kan solnopan na mga daga sa gilid nin dagat.” Durante kan enot na guerra mundial, an mga barko nin Kitim sa pangenot mga barko nin Britania, na nakaduong sa solnopan na baybayon nin Europa.

¹⁴ Mantang naghahaloy an guerra, an Hukbong-Dagat nin Britania pinakosog nin mas dakol pang barko nin Kitim. Kan Mayo 7, 1915, linunod kan submarinong Aleman na U-20 an sibilyan na barko na Lusitania sa may timog na baybayon nin Irlandia. Kabilang sa mga nagadan an 128 Amerikano. Paghaloyhaloy, pinaabot kan Alemania sa Atlantiko an guerra paagi sa submarino. Pagkatapos, kan Abril 6, 1917, si Presidente Woodrow Wilson kan E.U. nagdeklarar nin guerra sa Alemania. Nadugangan kan mga bapor de guerra asin soldados kan E.U., an hade kan timog​—na ngonyan iyo na an Kapangyarihan Pankinaban na Anglo-Amerikano—​biyo nang nakikiguerra sa karibal na hade kaiyan.

15. Kasuarin ‘pinanluyahan na marhay nin boot’ an hade kan amihanan?

¹⁵ Sinasalakay kan Kapangyarihan Pankinaban na Anglo-Amerikano, an hade kan amihanan ‘pinanluyahan na marhay nin boot’ asin inako an pagkadaog kan Nobyembre 1918. Si Guillermo II nagdulag pasiring sa pagkadistiero sa Netherlands, asin an Alemania nagin sarong republika. Alagad ta dai pa natatapos an hade kan amihanan.

AN HADE “EPEKTIBONG” NAGHIRO

16. Segun sa hula, ano an magigin reaksion kan hade kan amihanan sa pagkadaog nia?

¹⁶ “Sia [an hade kan amihanan] talagang mabalik asin magtataram nin mga pagdenunsiar tumang sa banal na tipan asin mahiro nin epektibo; asin sia mabalik asin matao nin konsiderasyon sa mga nagbaya sa banal na tipan.” (Daniel 11:30b) Iyan an ihinula kan anghel, asin iyan an nangyari.

17. Ano an nagbunga kan pagbangon ni Adolf Hitler?

¹⁷ Pagkatapos kan guerra, kan 1918, ipinaotob kan mapangganang Magkakaalyado sa Alemania an sarong nagpapadusang tratado sa katoninongan. Para sa mga Aleman daing herak an mga kondisyon kan tratado, asin sa kapinonan maluya an bagong republika. An Alemania nagripaydipay sa nagkapirang taon na labi-labi an kapurisawan asin nag-agi sa Grabeng Krisis na an ibinunga sa katapustapusi nawaran nin trabaho an anom na milyon. Sa enot na mga taon nin 1930, tamang-tama na an mga kamugtakan para sa pagbangon ni Adolf Hitler. Sia nagin kansilyer kan Enero 1933 asin kan sumunod na taon inasumir nia an pagigin presidente kan inapod kan mga Nazi na Ikatolong Reich.b

18. Paano si Hitler ‘naghiro nin epektibo’?

¹⁸ Pagkatukaw tolos sa kapangyarihan, ilinansar ni Hitler an sarong maisog na pagsalakay tumang sa “banal na tipan,” na irinerepresentar kan linahidan na mga tugang ni Jesu-Cristo. (Mateo 25:40) Digdi sia huminiro “nin epektibo” tumang sa maimbod na mga Kristianong ini, na maringis na pinaglamag an dakol sa sainda. Si Hitler nagkamit nin ekonomiko asin diplomatikong mga kapangganahan, na naghiro man “nin epektibo” sa mga langtad na iyan. Sa laog nin nagkapirang taon, ginibo nia an Alemania na sarong kapangyarihan na dai mapagpapalimanlimanan sa kinaban.

19. Naghahanap nin suporta, siisay an inamigo ni Hitler?

¹⁹ Si Hitler ‘nagtao nin konsiderasyon sa mga nagbaya sa banal na tipan.’ Sairisay ini? Minalataw na iyan an mga namomoon sa Kakristianohan, na naghingakong katipan nin Dios alagad bako nang mga disipulo ni Jesu-Cristo. Mapangganang hinagadan ni Hitler nin suporta an “mga nagbaya sa banal na tipan.” Halimbawa, guminibo sia nin konkordat sa papa sa Roma. Kan 1935, inorganisar ni Hitler an Ministri Para sa mga Aktibidad kan Iglesia. An saro niang pasohan magin kontrolado kan estado an mga iglesiang Ebangheliko.

AN “MGA TAKYAG” NAGGIKAN SA HADE

20. Anong “mga takyag” an ginamit kan hade kan amihanan, asin tumang kiisay?

²⁰ Dai nahaloy, nakiguerra si Hitler, arog kan tamang ihinula kan anghel: “May matindog na mga takyag, na gikan sa saiya; asin talagang didigtaan ninda an santuaryo, an kuta, asin hahaleon an danay na atang.” (Daniel 11:31a) An “mga takyag” iyo an mga puersa militar na ginamit kan hade kan amihanan tanganing labanan an hade kan timog kan Guerra Mundial II. Kan Setyembre 1, 1939, an “mga takyag” na Nazi sinakyada an Polandia. Pakalihis nin duwang aldaw, an Britania asin Pransia nagdeklarar nin guerra sa Alemania tanganing tabangan an Polandia. Sa siring na paagi nagpoon an Guerra Mundial II. Madaling buminagsak an Polandia, asin dai nahaloy pakatapos, sinakop kan mga hukbong Aleman an Dinamarca, Noruega, Netherlands, Belhika, Luxemburgo, asin Pransia. “Sa katapusan nin 1941,” sabi kan The World Book Encyclopedia, “dominado na kan Nazi Alemania an kontinente.”

21. Paano nabaliktad an mga pangyayari para sa hade kan amihanan durante kan Guerra Mundial II, na nagbunga nin anong resulta?

²¹ Minsan ngani an Alemania asin Unyon Sobyet may pinirmahan na Tratado sa Pakikikatood, Kooperasyon, Asin Demarkasyon, sinakyada ni Hitler an teritoryong Sobyet kan Hunyo 22, 1941. Huli kan aksion na ini an Unyon Sobyet napasa lado kan Britania. An hukbong Sobyet nakilaban nin marigon sa ibong nin pambihirang naenot na mga pag-abante kan mga hukbong Aleman. Kan Disyembre 6, 1941, an hukbong Aleman talagang nadaog sa Moscu. Kan sumunod na aldaw, an Hapon na kaalyado nin Alemania binomba an Pearl Harbor, Hawaii. Kan maaraman ini, sinabi ni Hitler sa mga ayudante nia: “Ngonyan imposible nang kita madaog sa guerra.” Kan Disyembre 11 pabiglabigla na sia nagdeklarar nin guerra sa Estados Unidos. Alagad ta nagkulang an kalkulo nia sa kosog kan Unyon Sobyet sagkod kan Estados Unidos. Huling nagsasalakay hale sa sirangan an hukbong Sobyet asin an mga hukbong Britano saka Amerikano parani na hale sa solnopan, dai nahaloy nabaliktad an mga pangyayari para ki Hitler. Nagpoon na mawara sa hukbong Aleman an sunod-sunod na teritoryo. Pakatapos na maghugot si Hitler, an Alemania suminuko sa Magkakaalyado, kan Mayo 7, 1945.

22. Paano an hade kan amihanan ‘dinigtaan an santuaryo asin hinale an danay na atang’?

²² “Talagang didigtaan ninda [kan mga takyag na Nazi] an santuaryo, an kuta, asin hahaleon an danay na atang,” sabi kan anghel. Sa suanoy na Juda an santuaryo kabtang kan templo sa Jerusalem. Minsan siring, kan haboan kan mga Judio si Jesus, hinaboan sinda ni Jehova asin an saindang templo. (Mateo 23:37–24:2) Poon kan enot na siglo C.E., an templo ni Jehova sa katunayan espirituwal na, na nasa kalangitan an banal kan mga banal asin may espirituwal na patyo digdi sa daga, na dian naglilingkod an linahidan na mga tugang ni Jesus, an Halangkaw na Saserdote. Poon kan mga taon nin 1930 padagos, an “dakulang kadaklan” nagsasamba kaiba kan linahidan na natatada asin kun siring sinasabi na naglilingkod ‘sa templo nin Dios.’ (Kapahayagan 7:9, 15; 11:1, 2; Hebreo 9:11, 12, 24) Sa kadagaan na kontrolado nia, dinigtaan kan hade kan amihanan an daganon na patyo kan templo paagi sa daing herak na paglamag sa linahidan na natatada asin sa saindang kairiba. Grabe an paglamag kaya “an danay na atang”​—an pampublikong atang nin pag-omaw sa ngaran ni Jehova—​nahale. (Hebreo 13:15) Minsan siring, sa ibong nin grabeng pagdusa, an maimbod na linahidan na mga Kristiano kaiba an “ibang karnero” nagpadagos sa paghuhulit durante kan Guerra Mundial II.​—Juan 10:16.

‘IBINUGTAK SA LUGAR AN MAKABABALDENG BAGAY’

23. Ano an “makababaldeng bagay” kan enot na siglo?

²³ Kan madali nang matapos an ikaduwang guerra mundial, may saro pang nangyari, siring sa ihinula kan anghel nin Dios. “Sainda nanggad na ibubugtak sa lugar an makababaldeng bagay na nagpapangyari nin kagabaan.” (Daniel 11:31b) Si Jesus nagtaram man manongod sa “makababaldeng bagay.” Kan enot na siglo, iyan an hukbo nin Roma na nagduman sa Jerusalem kan 66 C.E. tanganing papondohon an pagrebelde kan mga Judio.c​—Mateo 24:15; Daniel 9:27.

24, 25. (a) Ano “an makababaldeng bagay” sa presenteng mga panahon? (b) Kasuarin asin paano ‘ibinugtak sa lugar an makababaldeng bagay’?

²⁴ Anong “makababaldeng bagay” an ‘ibinugtak sa lugar’ sa presenteng mga panahon? Minalataw na iyan “makababaldeng” palsipikasyon kan Kahadean nin Dios. Ini an Liga de Naciones, an mabangis na hayop na mapula na napasa bungaw, o nawara bilang organisasyon para sa katoninongan kan kinaban, kan biglang mangyari an Guerra Mundial II. (Kapahayagan 17:8) Minsan siring, “an mabangis na hayop” ‘maluwas sa bungaw.’ Ini nangyari kan an Naciones Unidas, na may 50 miembrong nasyon pati an dating Unyon Sobyet, establisaron kan Oktubre 24, 1945. Sa siring na paagi “an makababaldeng bagay” na ihinula kan anghel​—an Naciones Unidas​—ibinugtak sa lugar.

²⁵ An Alemania nagin pangenot na kalaban kan hade kan timog durante kan duwang guerra mundial asin nag-okupar kan posisyon kan hade kan amihanan. Siisay daw an masunod sa posisyon na iyan?

[Mga Nota sa Ibaba]

ANO AN NAMANSAYAN NINDO?

• Sa katapusan kan ika-19 siglo, anong mga kapangyarihan an nagkapot kan papel kan hade kan amihanan asin hade kan timog?

• Durante kan Guerra Mundial I, paano an resulta kan labanan ‘dai nangyari sa huri an arog kan sa enot’ para sa hade kan amihanan?

• Pagkatapos kan Guerra Mundial I, paano ginibo ni Hitler an Alemania na sarong kapangyarihan na dai mapagpapalimanlimanan sa kinaban?

• Ano an resulta kan pagriribal kan hade kan amihanan asin kan hade kan timog durante kan Guerra Mundial II?

[Tsart]

MGA HADE SA DANIEL 11:27-31