Kaipuhan Niato an Sarong Bagong Kinaban

SIBOG asin helinga an mga kamugtakan na nasa palibot nindo. Gusto daw nindo an naheheling nindo?

Tibaad kamo mismo may magayon na harong sa magayon, may marahay na mantension na lugar. Tibaad igwa man kamo nin may halangkaw na suweldong trabaho na gusto nindo. Saro pa, kamo asin an saindong mga namomotan tibaad medyo marahay man an salud. Sa kagabsan, tibaad kamo tiwasay asin maogma.

Alagad isip-isipa an ibang mga lugar, an ibang mga kabtang kan nasyon na saindong iniistaran, an ibang nasyon. Helinga an bilog na kinaban. Magayon daw an naheheling nindo? Iyan daw talagang ladawan nin pagkakontento, katoninongan, asin prosperidad?

Sono sa pirang prediksion sa pagpopoon kan siglong ini, maninigo na nahimo na ngonyan kan siensia na haleon an gabos na mayor na mga helang, itao an abundang kakanon para sa gabos, pasarigon asin pakarhayon an kamugtakan sa palibot, asin ponan an panahon nin katoninongan. Alagad ta ano an tunay na nangyari?

Bakong gayong dakulang pagsiyasat an kaipuhan tanganing maheling na an katoninongan dai nakakamtan kan satong planeta. “Poon kan mga panahon kan Biblia, an mga tawo sinasadol nang daragopdopon an minasbad na magin mga tarom nin arado,” an isinurat ni Michael Renner sa State of the World 1990. “Nungka na nagin mas angay an siring na hatol. An daing ontok na paghanap nin militar na kapangyarihan dinara an katawohan sa gilid nin pagkapoho.”

Kadakol kan mga bareta nin iriwal sibil asin guerra na minagadan sa dakol na tawo sa kadakol na nasyon sa bilog na globo. Sono sa sarong reperensia, 22 pa an guerra kan 1988.a Pira an nagadan sa mga guerrang iyan? Sagkod sa asin kabale an taon na idto, “an kagabsan na bilang nin mga tawo na nagadan sa gabos na guerra na pinaglalabanan kan 1988 4,645,000. An setenta y sais porsiento sa mga nagadan mga sibilyan,” sabi kan St. Louis Post-Dispatch.

An presente daw na mga pangyayari sa kinaban nagpaparisa nin matoninong na kinaban sa ngapit? “Sinasabi na an Malipot na Guerra nagluluya asin tinawan nin oportunidad an katoninongan. Pero helinga giraray,” sabi nin sarong artikulo sa San Jose Mercury News nin California, E.U.A. “Sa Ikatolong Kinaban, an guerra nagpapadagos na kakadikit kan paglaom na maresolberan. Ini an hilom na mga guerra sa kinaban. Sa kadaklan iyan mga ralaban na ilinalaban an mga gobyerno sa sadiri nindang mga siudadano: madugong mga ralaban sibil huli sa daga, relihiyon, mga pagkalaenlaen etniko asin sa tribo, politikal na kapangyarihan, pati droga. . . . Poon sa Horn of Africa sagkod sa Southeast Asia, napiritan nin guerra an minilyon na tawo na dumulag hale sa saindang mga harong. Dai nakakapagtanom, sinasalakay an mga klinika para sa salud, nadidistroso an mga hayop, an mga magurang maringis na ginagadan sa atubangan kan saindang mga aki, an 10-anyos na mga aking lalaki ginigibong mga kargador dangan soldados, linulugos an mga daragita. Sa kadagaan na ini na an kadaklan nalilingawan na, an guerra nagwalat nin kagabaan asin sosyal na kariribokan na dian tibaad noarin man dai lubos na makabangon an mga sosyedad na ini. . . . Ipinaheheling nin pagsiyasat na an mga taon nin 1980 nakaheling nin mas dakol na guerra kisa arin pa man na dekada sa kasaysayan.”

An dakol na nakahimong makadulag pasiring sa mas progresibong mga nasyon nakadidiskobre na an katoninongan na hinahanap ninda nalalaglag kan peligro nin madahas na krimen. “An daing ontok na pagsalakay nin krimen [sa Estados Unidos] nagpadagos sa mga taon nin 1980 sa ibong nin mga prediksion na iyan maiinaan,” an bareta kan U.S.News & World Report. “Sa sarong tipikal na taon: May 8.1 milyones na magagabat na krimen arog nin paggadan, pangongolog asin paghabon. . . . An pinakanakapanluluya sa gabos iyo an paagi na an pagpabolos nin dugo nagin lakop asin dai masabi kun paano mangyayari. An pambibiktima pabalikbalik. Kinakarkulo kan U.S. Bureau of Justice Statistics na an 83 porsiento sa mga aki na ngonyan 12 anyos magigin biktima nin aktuwal o umang kadahasan kun an krimen magpapadagos sa presenteng rikas kaiyan. . . . An pagpadusa sa mga nagkakasala sa sosyedad bakong segurado ni marikas man. Sa bilog na nasyon, an nareresolberan sana kan mga pulis 1 sa 5 darakulang krimen.” Nakaaagid man dian an situwasyon sa bilog na kinaban. An UN General Assembly nagbabareta nin “pag-orog kapwa sa pagkaparate asin pagkaseryoso nin krimen sa dakol na kabtang kan kinaban.”

Alagad dawa kun an gabos na guerra, armas, asin krimen tolos-tolos na mawara sa daga, mamemeligro pa man giraray an buhay. “An grabeng kadukhaan, lakop na helang, asin labi-labing ignoransia iyo an buhay nin ginatos na milyon sa nagpoprogresong mga nasyon,” sabi kan Worldwatch Institute sa saindang report na State of the World 1990. “An gabos na tawo—mayaman o dukha, makosog o maluya sa militar—napapaatubang sa makatatakot na dai pang kabaing na pagkalaglag kan palibot.”

Iyo, an mismong mga sistemang pansuportar sa buhay na dian depende an gabos na tawo nararaot. “An daga sa kabilogan mas maraot an kamugtakan [kisa kan 1970],” an isinurat kan editor na si Paul Hoffman sa magasin na Discover. “An basura nagsusulwak na sa satong mga tambakan. An mga gas na nakapapatos sa globo nagpapainit sa atmospera. Naghihimpis an ozone shield kan planeta. Naghihiwas an mga disyerto, asin nagsasadit an tropikal na mga kadlagan. An mga klase nin tinanom asin hayop napapara sa rikas na 17 kada oras.”

Idugang dian an mga epekto nin daing ontok na pag-ati sa daga asin tubig. Karkulohon an padagos na pagdakol kan populasyon kan kinaban, na nagbubunga kan pagtogdok o pagsemento sa pahiwas nang pahiwas na mabungang daga, sa siring pinagagrabe pa an pagkapara nin mga klase nin hayop asin tinanom. Horophoropa an nag-oorog na pagkulang nin tubig na tabang asin an problema nin oran na may asido. Idugang an nagsasapeligro sa salud na mga resulta nin grabe an polusyon na aire asin an mga problema nin peligrosong basura. Iriba, iyan nangangahulogan nin kalamidad para sa rasa nin tawo. Siisay man o saen man kita, kaipuhan niato nin aire, kakanon, tubig, asin materyales tanganing mabuhay. Kaipuhan niato iyan na daing polusyon asin bastante. Dati na, “para sa mga dukha, an mga taon nin otsenta nagin daing pakaginhawang kalamidad, panahon nin kadikit na pagkakan asin nagdadakol na nagagadan,” sabi kan State of the World 1990.

Mantang namemeligro sa kadakol na paagi an rasa nin tawo, may makadedehar daw na kaipuhan na gayo an sarong bagong kinaban? Alagad iyan daw tunay na posibilidad? Saen magikan an siring na kinaban? Anong mga kaolangan an dapat na mapangganahan bago talagang ikabilang na ligtas asin maoswag an satong planeta? Helingon niato.

[Nota sa Ibaba]

[Picture Credit Line sa pahina 4]

Retrato sa WHO ni P. Almasy