An mga Plano nin Tawo Para sa Internasyonal na Katiwasayan

“Kun matapos na an gabos na ini, boot niatong magin mga parapaomay. Boot niatong gibohon an magigibo niato tanganing mapadali an may kompiansa kong inaapod na bagong areglo sa kinaban.”—Presidente kan E.U. na si George Bush, Enero 1991, dai nahaloy pakatapos na magpoon an pakikiguerra sa Iraq.

An ideya ni Presidente Bush sa Bagong Areglo nin Kinaban nagdodoon kan kahalagahan kan pamamahala nin ley asin kan paniniwala na an mga nasyon may saro sanang paninimbagan para sa katalingkasan asin hustisya. Sa pagtapos kan Malipot na Guerra, naglataw an bagong kapanahonan.”—Embahador kan E.U. sa Australia, Agosto 1991.

“Ngonyan na banggi, mantang naheheling ko an mga pag-oswag kan demokrasya sa palibot kan globo, tibaad​—tibaad mas harani na kita sa bagong kinaban na iyan nin orog kisa kasuarin man.”—Presidente kan E.U. na si George Bush, Setyembre 1991.

DAKOL na lider sa kinaban an, arog ki Presidente Bush, may kompiansang nagtataram manongod sa ngapit. May marahay daw na rason an kompiansang iyan? An mga pangyayari daw magpoon kan Guerra Mundial II nagtatao nin basihan para sa siring na kompiansa? Hinohona daw nindo na an mga politiko makapangyayari nin internasyonal na katiwasayan?

An Dakulang Plano nin Tawo

“Kan huring duwang taon kan ikaduwang guerra mundial,” an paliwanag kan dokumentaryo sa telebisyon na Goodbye War, “labing sarong milyon katawo an ginagadan kada bulan.” Kaidto, an mga nasyon nakamate nin apretadong pangangaipo sa plano na makaoolang na mangyari giraray an siring na guerra. Mantang nagpapadagos pa an guerra, an mga representante kan 50 nasyon naggibo kan pinakadakulang plano para sa internasyonal na katiwasayan na dinisenyo nin tawo kasuarin man: an Carta kan Naciones Unidas. An introduksion kan Carta nagpahayag kan determinasyon “na iligtas an masurunod na mga kapag-arakian sa damat nin guerra.” An linalaoman na magin mga miembro kan Naciones Unidas “kaipuhan na pagsararoon an [saindang] kosog tanganing pagdanayon an internasyonal na katoninongan asin katiwasayan.”

Kuwarenta y unong aldaw pakatapos, sarong eroplano an nagholog nin bomba atomika sa Hiroshima, Hapon. Iyan nagputok sa ibabaw kan sentro kan siudad, na nakagadan sa labing 70,000 katawo. An pagputok na iyan, asin an kasunod sa Nagasaki pakalihis nin tolong aldaw, epektibong tinapos an pakikiguerra sa Hapon. Mantang nagsuko an Alemania na kaalyado kan Hapon kan Mayo 7, 1945, sa siring natapos an Guerra Mundial II. Alagad, iyan daw an katapusan kan gabos na guerra?

Dai. Magpoon kan Guerra Mundial II, an katawohan nakaheling nin labing 150 mas saradit na guerra na guminadan sa labing 19 milyones na buhay. Malinaw, an dakulang plano kan NU dai pa nakapangyari nin internasyonal na katiwasayan. Ano an nagin diperensia?

An Malipot na Guerra

An mga nagplano kan NU dai naantisipar an paorumbasan na tuminubo tolos sa pag-oltanan kan dating mga alyado sa Guerra Mundial II. Dakol na Estado an nakilabot sa paorumbasan na ini sa kapangyarihan, na inapod na Malipot na Guerra asin, sa sarong kabtang, paorumbasan sa pag-oltanan kan Komunismo asin kapitalismo. Imbes na pagsararoon an saindang kosog tanganing iontok an guerra, an duwang grupo nin mga nasyon nagsuportar sa magkatumang na lado sa rehiyonal na mga ralaban asin sa paaging ini naglabanlaban tumang sa kada saro sa Asia, Aprika, asin sa Amerika.

Sa huring kabtang kan mga taon nin 1960, an Malipot na Guerra nagpoon na kumalma. An pagkalmang ini nagkaigwa nin kulminasyon kan 1975 kan an 35 Estado nagpirma sa inapod na Tratado sa Helsinki. Kabilang sa mga nakikabtang an Unyon Sobyet asin an Estados Unidos, kairiba an saindang mga kaalyado sa Europa. An gabos nanuga na magmaigot para sa “katoninongan asin katiwasayan” asin “maglilikay . . . sa paghuma o paggamit nin puwersa tumang sa integridad kan teritoryo o politikal na katalingkasan kan arin man na Estado, o sa ano man na paagi na bakong kaoyon kan mga katuyohan kan Naciones Unidas.”

Alagad an mga ideyang ini dai nagbunga. Kan amay na mga taon nin 1980, nagin mainit giraray an paorumbasan sa pag-oltanan kan pinakamakapangyarihan na mga nasyon. Nagin grabe nanggad an mga bagay kaya kan 1982 an bagong napiling sekretaryo-heneral kan Naciones Unidas, si Dr. Javier Pérez de Cuéllar, inako an kasudyaan kan saiyang organisasyon asin nagpatanid manongod sa “bagong internasyonal na anarkiya.”

Alagad ngonyan, an sekretaryo-heneral kan NU asin an iba pang lider nagpahayag nin paglaom sa marahay na ibubunga. An mga bareta may sinasabing “kapanahonan pakatapos kan Malipot na Guerra.” Paano nangyari an pagliwat na ini?

“An Kapanahonan Pakatapos kan Malipot na Guerra”

An risang gayong elemento iyo an pagtiripon kan 35-nasyon na Komperensia sa Seguridad Asin Kooperasyon sa Europa. Kan Setyembre 1986 nagpirma sinda sa inapod na Dokumento sa Stockholm, na nagsierto giraray kan saindang pangako sa 1975 Tratado sa Helsinki.a An Dokumento sa Stockholm igwa nin dakol na reglamento tanganing pamahalaan an pagbantay sa mga aktibidad sa militar. “An mga resulta sa nakaaging tolong taon nakapakokosog asin an grado kan nagibo nagpopoon na lampasan an nasusurat na mga obligasyon sa Dokumento sa Stockholm,” an ibinareta kan SIPRI (Stockholm International Peace Research Institute) sa Yearbook 1990 kaiyan.

Dangan, kan 1987, an pinakamakapangyarihan na mga nasyon nagkaigwa nin pambihirang tratado na naghagad na laglagon an gabos nindang ground-launched missiles na nakaaabot sa pag-oltanan nin 500 asin 5,500 kilometros. “An pisikal na paglaglag sa mga missile asin mga launcher nasa tamang iskedyul asin an mga panuga sa tratado sinusunod nanggad kan lambang lado,” an sabi kan SIPRI.

Ginibo an iba pang paagi tanganing inaan an peligro nin nuklear na guerra. Halimbawa, kan 1988 an pinakamakapangyarihan na mga nasyon nagpirma sa tratado manongod sa “intercontinental ballistic missiles asin submarine-launched ballistic missiles.” Bago ilansar an siring na mga armas, an lambang lado maninigong ipaaram sa ibong na lado “nin patienot na dai kukulangon sa beinte kuwatro oras, an iplinanong petsa, lugar na lalansaran, asin lugar na maaapektaran.” Sono sa SIPRI, an siring na tratado “haros nakahale na kan posibilidad na an lokal na mga insidente grumabe sagkod na magin pambilog na kinaban na nuklear na guerra.”

Mientras tanto, nag-orog an mga plano tanganing paoswagon an internasyonal na katiwasayan. Kan Mayo 1990, durante kan komperensia kan pinakamakapangyarihan na mga nasyon sa Washington, D.C., an dating presidente kan Sobyet na si Mikhail Gorbachev nagproponer na an duwang grupo nin mga nasyon sa Europa magpirma nin tratado para sa katoninongan. Kan Hulyo, an 16 na nasyon sa Solnopan na miembro kan NATO (North Atlantic Treaty Organization) nagtiripon sa Londres. An saindang simbag sa iprinoponer ni Mikhail Gorbachev iyo an pagpirma kan duwang lado sa “magkaibang deklarasyon na dian sadiosan niatong sinasabi na bako na kitang magkaiwal asin patutunayan an satong intension na lumikay sa paghuma o paggamit nin puwersa.” An enot na pahinang pangenot na bareta kan sarong diaryo sa Aprika nagladawan kaini bilang “An Dakulang Tangga Pasiring sa Pankinaban na Katoninongan.”

Dangan, dai nahaloy bago an komperensia kan pinakamakapangyarihan na mga nasyon sa Helsinki, Finlandia, an tagapagtaram kan gobyerno nin E.U. nagsabi na “an posibilidad kan guerra [sa Tahaw na Sirangan] nagpapangyari nin bagong pangrupong plano para sa pankinaban na katoninongan.” An katoninongan nagkaigwa nin kaolangan kan sinalakay kan Iraq an Kuwait asin nameligrong lumakop an guerra sa gabos na nasyon sa Tahaw na Sirangan. Alagad sa autoridad kan Naciones Unidas, an internasyonal na puwersa sa pangengenot kan Estados Unidos nagpabalik sa nagsalakay na puwersa pasiring sa saindang sadiring nasyon. An internasyonal na pagkasararo nin katuyohan na naheling sa guerrang iyan nagpakosog sa iba na laoman na nagdatong na an bagong kapanahonan nin kooperasyon.

Magpoon kaidto, an mga pangyayari sa kinaban nag-oswag pa. Sa partikular, an mismong naturalesa kan kaidto inaapod na Unyon Sobyet dramatikong naliwat. An mga Estado sa Baltic tinogotan na ideklarar an saindang katalingkasan, asin an ibang republika sa Unyon Sobyet nag-arog kan saindang halimbawa. An maringis na etnikong iriwal naglataw sa mga kadagaan na kaidto garo solido sa irarom kan sentralisadong pamomogol kan Komunista.

An biglang mga pagkaliwat sa politikal na kamugtakan kan kinaban nagbukas kan pinto nin oportunidad para sa organisasyon kan Naciones Unidas. Sa bagay na ini an The New York Times nagsabi: “An pagluya kan pambilog na kinaban na tension asin an bagong kamugtakan nin kooperasyon sa pag-oltanan kan Estados Unidos asin kan Unyon Sobyet puwedeng mangahulogan nin bago, mas mapuwersang kabtang sa internasyonal na mga palakaw kan pankinaban na organisasyon.”

Ini daw sa katapustapusi an panahon para sa 47 anyos na organisasyon na ipaheling an magigibo kaiyan? Kita daw tunay na naglaog na sa inaapod kan Estados Unidos na “sarong bagong siglo, asin sarong bagong milenyo nin katoninongan, katalingkasan asin pag-oswag”?

[Nota sa Ibaba]