Sarong Imperyong Nawara na Nagpasopog sa mga Kritiko sa Biblia

“Dati an kasaysayan kan imperyo nin Asiria saro sa pinakamadiklom na mga kapitulo sa kasaysayan kan kinaban.” “An aram sana manongod sa suanoy na Ninive iyo an wararak na pagkasambit kaiyan asin mga hulang nananabihan iyan sa Biblia, asin an kaswal saka karukadikit na pagkasambit sa kasaysayan nin Asiria ni Diodorus Siculus . . . asin nin iba pa.”—Cyclopædia of Biblical Literature, Tomo 1 asin 3, 1862.

AN Griegong historyador na si Diodorus Siculus nabuhay kaidtong 2,000 na taon na an nakaagi. An Ninive, sabi nia, sarong siudad na may apat na kanto; an apat na lado 480 estadio an total na laba. Iyan sokol sa palibot na 96 kilometros! An Biblia nagtatao nin kaagid na ladawan, na sinasabing an Ninive dakulang siudad “na tolong aldaw na linalakaw.”​—Jonas 3:3.

An mga kritiko sa Biblia kan ika-19 siglo habong tumubod na arog kaiyan kadakula an dai midbid na siudad kan suanoy na kinaban. Sinabi man ninda na kun nagkaigwa man nin Ninive, idto seguradong kabtang nin suanoy na sibilisasyon na naenot pa sa Babilonya.

An opinyon na ini tumang sa Genesis kapitulo 10, na nagsasabi na an makoapo sa tuhod ni Noe, si Nimrod, nagpatindog kan enot na estado politiko sa rehiyon nin Babel, o Babilonya. “Hale sa dagang iyan,” an pagpapadagos kan Biblia, “sia nagpadagos sa Asiria asin saiyang itinogdok an Ninive asin Rehobot-Ir asin Cala patin Resen sa pag-oltanan nin Ninive asin Cala: iyo ini an dakulang siudad.” (Genesis 10:​8-12) Mangnoha na inaapod kan kasuratan na sarong “dakulang siudad” an apat na bagong siudad nin Asiria.

Kan 1843 nadiskobre nin sarong arkeologong Pranses, si Paul-Émile Botta, an kagabaan nin sarong palasyo na napatunayan na kabtang nin sarong siudad nin Asiria. Kan mabaretaan kan publiko an nadiskobreng ini, ginikanan iyan nin makuring kaogmahan. “Nag-orog an interes kan publiko,” an paliwanag ni Alan Millard sa saiyang librong Treasures From Bible Times, “kan mapatunayan na an palasyo ki Sargon, an hade sa Asiria na nginaranan sa Isaias 20:​1, na pinagdudahan an pag-eksister ta dai sia midbid kaidto.”

Mientras tanto, an saro pang arkeologo, si Austen Henry Layard, nagpoon na kotkoton an kagabaan sa lugar na inaapod Nimrud mga 42 kilometros sa timog-solnopan nin Korsabad. An kagabaan napatunayan na iyo an Cala​—saro sa apat na siudad nin Asiria na nasambitan sa Genesis 10:11. Dangan, kan 1849, nakotkot ni Layard an kagabaan nin dakulaon na palasyo sa lugar na inaapod Kuyunjik, sa pag-oltanan nin Cala asin Korsabad. An palasyo napatunayan na kabtang nin Ninive. Sa pag-oltanan nin Korsabad asin Cala may mga kagabaan nin iba pang lugar, kaiba an artipisyal na bolod na inaapod Karamles. “Kun ipamumugtak niato na an apat na darakulang bolod nin Nimrúd [Cala], Koyunjik [Ninive], Korsabad, asin Karamles, mga kanto nin sarong kuwadrado,” an komento ni Layard, “maheheling na an apat na lado kaiyan tamang-tama sa 480 estadio o 60 milyas kan geograpo, na iyo an tolong aldaw na pagbaklay kan propeta [na si Jonas].”

Malinaw na iiniba ni Jonas an gabos na lugar na ini bilang sarong “dakulang siudad,” na inapod iyan sa ngaran kan siudad na enot na nangangaranan sa Genesis 10:​11, an Ninive. Arog man kaiyan an ginigibo ngonyan. Halimbawa, magkalaen an orihinal na siudad nin Londres asin an hararaning banwaan, na minakompuwesto sa kun beses inaapod na “Mas Mahiwas na Londres.”

Sarong Mapaabaw-abaw na Hade sa Asiria

An palasyo sa Ninive may labing 70 kuwarto, na tolong kilometro an lanob. Nasa mga lanob na ini an nasolo nang mga tada nin mga eskultura na naggigirumdom sa mga kapangganahan militar asin iba pang nahaman. An kadaklan naraot nang marhay. Pero sa paghinanapos kan pagdanay nia duman, nadiskobre ni Layard an sarong kuwarto na pambihira an pagkapreserbar. Sa lanob may ipinaheheling na pagkabihag sa sarong siudad na nakukutaan nin masarig, na may mga bihag na pinamamartsa sa atubangan kan nananakop na hade, na nagtutukaw sa sarong trono sa luwas kan siudad. Sa itaas kan hade may inskripsion na arog kaini an traduksion kan mga eksperto sa surat na Asirio: “Si Senaquerib, hade sa kinaban, hade sa Asiria, nagtukaw sa sarong nimedu -trono asin pormal na ininspeksion an sinamsaman (na kinua) sa Laquis (La-ki-su).”

Ngonyan an paheling na ini asin inskripsion maheheling sa British Museum. Kaoyon iyan kan kasaysayan na nasusurat sa Biblia sa 2 Hade 18:​13, 14: “Kan ikakag-apat na taon ni Hadeng Ezequias, si Senaquerib na hade sa Asiria suminakat tumang sa gabos na nakukutaan na siudad nin Juda asin sinakop sinda. Kaya si Ezequias na hade sa Juda nagpasabi sa hade sa Asiria duman sa Laquis, na an sabi: ‘Nagkasala ako. Tumalikod ka sa sakuya. Ano man an ipapasan mo sa sako papasanon ko.’ Kaya pinapagbayad kan hade sa Asiria si Ezequias na hade sa Juda nin tolong gatos na talentong pirak asin tolong polong talentong bulawan.”

May iba pang inskripsion na nanompongan sa kagabaan nin Ninive na nagtatao nin dugang na mga detalye sa pagsalakay ni Senaquerib sa Juda asin sa buhis na ibinayad ni Ezequias. “Tibaad saro sa pinakapambihirang pagkanorongod sa nasusurat na kasaysayan, an halaga kan kayamanan na bulawan na hinagad ki Ezequias, tolong polong talento, nagkakaoyon sa duwang magkalaen na marhay na tala,” an surat ni Layard. Si Sir Henry Rawlinson, na nagtabang na saboton an surat na Asirio, nagsabi na an mga inskripsion na ini “sinierto na dai na madidiskutir an pagigin makasaysayan [ni Senaquerib].” Dugang pa, si Layard naghahapot sa saiyang librong Nineveh and Babylon: “Siisay an maniniwala na probable o posible, bago nahimo an mga diskobremientong ini, na sa irarom kan tambak na daga asin basura na nagtanda sa lugar nin Ninive, manonompongan an kasaysayan kan mga guerra sa pag-oltanan ni Ezequias asin Senaquerib, na isinurat mismo ni Senaquerib sa panahon na iyan nangyari, asin pinatutunayan an tala kan Biblia minsan sa kasaditsaditing mga detalye?”

Siyempre, an ibang detalye sa tala ni Senaquerib dai oyon sa Biblia. Halimbawa, sabi kan arkeologong si Alan Millard: “An pinakarisang bagay nasa katapusan [kan tala ni Senaquerib]. Isinugo ni Ezequias an saiyang mensahero, asin ipinadara an gabos na buhis, ki Senaquerib ‘saka na sana, sa Ninive’. Dai iyan ipinuli kan hukbo nin Asiria na may kapangganahan sa usong paagi.” Sinasabi kan Biblia na an buhis binayadan bago nagpuli sa Ninive an hade sa Asiria. (2 Hade 18:​15-17) Taano ta may pagkakalaen? Asin taano ta dai nakapaghambog si Senaquerib dapit sa pagkadaog sa kabesera nin Juda, an Jerusalem, arog kan paghambog nia manongod sa pagkadaog nia sa kuta sa Juda na Laquis? An tolong parasurat sa Biblia nagtatao kan simbag. An saro sa sainda, na nakaheling mismo, nagsurat: “An anghel ni Jehova luminuwas asin linugad an sanggatos may walong polo may limang ribo sa kampo kan mga Asirio. Kan bumarangon sinda nin amay pagkaaga, tara, an gabos anas na bangkay. Kaya si Senaquerib na hade sa Asiria naghale asin nagduman asin nagpuli patin nag-erok sa Ninive.”​—Isaias 37:​36, 37; 2 Hade 19:​35; 2 Cronica 32:21.

Sa saiyang librong Treasures From Bible Times, si Millard nagkonklusyon: “Mayo nin marahay na dahelan na pagdudahan an baretang ini . . . Siyempre dai itatala ni Senaquerib an siring na kapahamakan tanganing mabasa kan mga masalihid sa saiya, ta mapapasopog sia kaiyan.” Imbes, hiningoa ni Senaquerib na palatawon na nagin mapanggana an pagsalakay nia sa Juda asin na nagpadagos na nagpapasakop si Ezequias, na ipinadadara an buhis sa Ninive.

Napatunayan an Ginikanan nin Asiria

An mga librariya na manampulong ribo an mga tablang dalipay nadiskobre man sa Ninive. Pinatutunayan kan mga dokumentong ini na an Imperyo nin Asiria guminikan sa timog sa Babilonya, arog kan sinasabi kan Genesis 10:11. Sinusunod an impormasyon na ini, pinonan na ikonsentrar nin mga arkeologo an saindang mga paghihingoa sa mas timog pa. An Encyclopædia Biblica nagpapaliwanag: “An gabos na natada sa mga Asirio nagpapaheling kan saindang Babilonikong ginikanan. An saindang tataramon asin pagsurat, an saindang literatura, an saindang relihiyon, asin an saindang siensia kinua sa pagtaraed ninda sa timog na kakadikit an ginibong pagliliwat.”

An mga nadiskobre na arog kan sinasabi sa enotan nakapirit sa mga kritiko sa Biblia na medyo inaan an puwersa kan saindang mga opinyon. An totoo, ipinaheheling nin sinserong pagsiyasat sa Biblia na iyan isinurat nin maingat, sadiosan na mga parasurat. An dating huwes prinsipal kan Korte Suprema sa Estados Unidos, si Salmon P. Chase, nagsabi pakasiyasata nia kan Biblia: “Idto halawig, seryoso, asin hararom na pag-adal: asin sa paggamit kan mga prinsipyo nin ebidensia sa relihiyosong bagay na ini na kapareho kan permi kong ginigibo sa sekular na mga bagay, napagdesisyonan ko na an Biblia lihis sa natural, na iyan gikan sa Dios.”​—The Book of Books: An Introduction.

Iyo nanggad, an Biblia bako sanang eksaktong kasaysayan. Iyan an ipinasabong na Tataramon nin Dios, sarong regalo sa kapakinabangan nin katawohan. (2 Timoteo 3:16) An pruweba digdi maheheling sa pagsiyasat sa geograpiya kan Biblia. Ini ipaliliwanag sa masunod na luwas.

[Mga ritrato sa pahina 6, 7]

Sa itaas: Tolong detalye na kinua sa inukit sa lanob

Sa ibaba: Drowing kan inukit sa lanob sa Asiria na nagpapaheling kan pagsalikop sa Laquis

[Mga Credit Line]

(Sa karahayan nin boot kan The British Museum)

(Hale sa The Bible in the British Museum, na ipinublikar kan British Museum Press)

[Picture Credit Line sa pahina 4]

Sa karahayan nin boot kan mga Administrador kan The British Museum