An Huma nin Nuklear—Tapos Na daw sa Katapustapusi?
“AN KATONINONGAN digdi sa Daga garo baga mas posible na ngonyan kisa kasuarin pa man magpoon kan Guerra Mundial II.” An paglaom sa pinakamarahay na balwasyon na ini kan kabareta sa katapusan kan mga taon nin 1980 basado sa bagay na an mahalagang pagkaoroyon sa pag-ina nin armas asin dai linalaoman na politikal na kariribokan sa katapustapusi tinapos na an Malipot na Guerra. Alagad an huma daw nin nuklear, na karakteristikong gayo sa pakipaghampangan kan dating pinakamakapangyarihan na nasyon, tapos na man? Talaga daw na madali nang makamit an nagdadanay na katoninongan asin katiwasayan?
An mga Peligro nin Pagdakol
Durante kan Malipot na Guerra, mantang nagsasarig sa balanseng pagkatakot kan duwang kampi tanganing mapagdanay an katoninongan, an pinakamakapangyarihan na mga nasyon nagkaoyon na togotan an pagpaoswag nin kaaraman dapit sa nuklear sa kamawotan na makamit an matoninong na mga katuyohan pero na ipagbawal an paggamit kaiyan sa paggibo nin mga armas nuklear. Kan 1970 nagin balido an Tratado sa Dai Pagpadakol nin Nuklear; kan huri iyan inaprobaran nin mga 140 nasyon. Pero, an potensial na mga kapangyarihan nuklear, arog baga kan Argentina, Brazil, India, asin Israel, nagsayumang pumirma dawa sagkod ngonyan.
Alagad, kan 1985 saro pang potensial na kapangyarihan nuklear, an Korea del Norte, an nagpirma. Kaya kan ipaisi kaiyan an paghale kaiyan sa tratado kan Marso 12, 1993, may dahelan na dai mapamugtak an kinaban. An diaryo sa Alemania na Der Spiegel nagsabi: “An notisya nin paghale sa Tratado sa Dai Pagpadakol nin Nuklear naggibo nin aarogon: Yaon ngonyan an huma nin paurombasan sa mga armas nuklear, magpoon sa Asia, na puwedeng magin mas peligroso kisa sa pagriribalan sa bomba sa pag-oltanan kan pinakamakapangyarihan na mga nasyon.”
Paagi sa nasyonalismo na nagpapangyaring mamundag an bagong mga nasyon sa makangangalas na rikas, an bilang nin mga kapangyarihan nuklear posibleng malangkaw. (Helingon an kahon.) An peryodistang si Charles Krauthammer nagpatanid: “An katapusan kan huma nin Sobyet dai nangangahulogan kan katapusan nin nuklear na peligro. An tunay na peligro iyo an pagdakol, asin an pagdakol nagpopoon pa sana.”
Ipinapabakal na mga Bomba
An magigin mga kapangyarihan nuklear galagang makamit an kabantogan asin kapangyarihan na itinatao kan mga armas na ini. An sarong nasyon sinasabi na nagbakal nin kisuerra duwang bomba nuklear sa Kazakhstan. An dating republika nin Sobyet na ini opisyal na ilinista an mga bomba na “nawawara.”
Kan Oktubre 1992 nagkapirang lalaki an inarestar sa Frankfurt, Alemania, na igwa nin 200 gramos nin halangkaw an radyoaktibong cesio, igo nang hilohon an suplay nin tubig sa bilog na sarong siudad. Pakalihis nin sarong semana, pitong paraismagul an nadakop sa Munich na igwa nin 2.2 na kilong uranio. An pagkadiskobre sa duwang grupo nin nuklear na pan-iismagul sa laog nin duwang semana ikinahandal nin mga opisyal, huli ta lima sana sa siring na mga kaso an irineport sa bilog na kinaban sa bilog na nakaaging taon.
Dai aram kun baga an intension kan mga indibiduwal na ini magpabakal sa mga grupo nin terorista o sa mga gobyerno nin nasyon. Minsan siring, an posibilidad nin nuklear na terorismo nagdadakula. Ipinaliwanag ni Dr. David Lowry kan European Proliferation Information Centre an peligro: “An kaipuhan sanang gibohon nin terorista magpadara sa iginagalang na autoridad nin sampol na halangkaw na gayo an uranio tanganing mabalo, na sinasabing dakol kami kaiyan asin uya an patotoo. Arog iyan sa parakidnap na ipinapadara an pinalong na talinga nin sarong biktima.”
Matoninong na “mga Bombang de-Oras” Asin “mga Litag nin Kagadanan”
Poon kan 1992, 420 reaktor nuklear an ginamit sa matoninong na paghanap nin mapagkukuanan nin elektrisidad; 76 pa an ginigibo. Pero sa nag-aging mga taon, an mga aksidente sa reaktor nagresulta nin mga report manongod sa pag-orog nin helang, mga nakuanan, asin mga depekto nin namumundag. An sarong report nagsabi na kan 1967 an mga pangyayari sa sarong planta nin plutonio sa Sobyet nagcausa nin pagsangaw na labi sa tolong doble nin radyoaktibidad kisa kan sa trahedya sa Chernobyl.
Siyempre, an huring pangyayaring ini sa Chernobyl, Ukraine, kan Abril 1986 an nagin pamayo nin mga bareta. Si Grigori Medwedew, deputadong hepe na inhenyero nuklear sa planta sa Chernobyl durante kan mga taon nin 1970, nagpaliwanag na an “dakulaon na tambak nin nagdadanay na radyoaktibidad” na iinapon sa atmospera “ikakokomparar sa sampulong bomba sa Hiroshima kun manongod sa naghahaloy na mga epekto.”
Sa saiyang libro na Tschernobylskaja chronika, ilinista ni Medwedew an 11 seryosong pangyayari nin reaktor nuklear sa dating Unyon Sobyet kan kabangaan kan mga taon nin 1980 asin 12 pa sa Estados Unidos. Kabale sa huri an nakakukubhan na aksidente kan 1979 sa Three Mile Island. Manongod sa pangyayaring iyan si Medwedew nagsabi: “Idto an enot na pangyayari na seryosong nakaraot sa reputasyon nin enerhiya nuklear asin hinale an mga imahinasyon dapit sa pagigin ligtas nin mga planta nin enerhiya nuklear sa isip nin dakol—pero bakong sa isip kan gabos.”
Ipinaliliwanag kaini kun taano ta nangyayari an mga aksidente sagkod ngonyan. Durante kan 1992 iyan luminangkaw sa Rusia nin haros 20 porsiento. Pakatapos kan saro sa mga pangyayaring ini, kan Marso kan taon na iyan sa planta nin koryente sa Sosnovy Bore sa St. Petersburg, Rusia, an sokol nin radyasyon luminangkaw nin 50 porsiento sa amihanan na sirangan nin Inglaterra asin nadoble an pinakahalangkaw na mapupuwedeng sokol sa Estonia asin timog na Finlandia. Si Propesor John Urquhart kan Unibersidad nin Newcastle nag-admitir: “Dai ko kayang patunayan na an Sosnovy Bore an nagcausa kan paglangkaw—pero kun bako an Sosnovy Bore, arin daw?”
An nagkapirang autoridad nagsasabi na an mga reaktor na an estilo siring kan sa Chernobyl may depekto an pagkadisenyo kaiyan asin peligroso man sanang marhay na paandaron. Alagad, labi sa sarong dosena an ginagamit sagkod ngonyan tanganing makatabang na mapanoan an dakulaon na pangangaipo sa elektrisidad. An ibang makinista nin mga reaktor inakusaran pa ngani nin paggadan sa mga sistema na pankontrol sa pagigin ligtas tanganing dagdagan an produksion nin koryente. An mga report na siring kaini ikinahahandal nin mga nasyon na arog nin Pransia, na naggagamit nin mga planta nuklear sa pagprodusir kan 70 porsiento kan elektrisidad kaiyan. Saro pang “Chernobyl,” asin an dakol na planta sa Pransia tibaad mapiritan nang magsirrado nin permanente.
Dawa an “ligtas” na mga reaktor malinaw na nagigin bakong ligtas sa pag-agi nin panahon. Amay kan 1993, durante nin rutinang pagsiyasat sa pagigin ligtas, sobra sa sanggatos na gatak an naheling sa batbat na mga tubo sa reaktor sa Brunsbüttel, saro sa mga pinakagurang sa Alemania. An kaparehong mga gatak naheling sa mga reaktor sa Pransia asin Switzerland. An enot na grabeng aksidente sa sarong planta sa Hapon nangyari kan 1991, na an kagurangan an posibleng dahelan. Ini nagpaparisa na an kaagid na mga aksidente posibleng mangyari sa Estados Unidos, kun saen an mga dos tersio kan komersial na mga reaktor labi nang sarong dekada an edad.
An mga aksidente sa reaktor nuklear puwedeng mangyari minsan saen ano man na oras. Mantang nagdadakol an reaktor, mas dakula man an huma; mantang naggugurang an reaktor, mas dakula man an peligro. Bakong mayong dahelan na inapod iyan nin sarong diaryo na nagtitiktik na mga bombang de-oras asin mga litag sa kagadanan na radyoaktibo.
Saen Ninda Maninigong Iapon an mga Basura?
An mga tawo dai pa sana nahaloy na napangalas kan makanompong nin lugar na pinagpipiknikan sa gilid nin salog sa French Alps na nakukudalan asin naguguwardiahan nin pulis. An diaryo na The European nagpaliwanag: “An rutinang pagsiyasat na ipinagboot pagkatapos na magadan an sarong babaeng tagaduman huli sa pagkahilo sa berilio kaidtong nakaaging duwang bulan naghayag nin pagkakaigwa nin radyoaktibidad sa lugar na pinagpipiknikan na 100 na dobleng mas halangkaw kisa kan mga nasa palibot na lugar.”
An berilio, sarong pambihira kagian na metal na pinoprodusir paagi sa manlaenlaen na proseso, na ginagamit sa industriya sa paggibo nin mga eroplano asin, kun binugtakan nin radyasyon, sa mga planta nuklear. Malinaw na an sarong pabrika na nagpoprodusir nin berilio nag-apon nin basura hale sa peligrosong proseso nin pagbugtak nin radyasyon sa o harani sa lugar na pinagpipiknikan. “An kabokabo nin berilio, dawa kun dai binugtakan nin radyasyon,” an sabi kan The European, “saro sa midbid na pinakanakahihilong porma nin industriyal na basura.”
Mientras tanto, mga 17,000 na lalagan nin basurang radyoaktibo an irineport na iinapon kan nakaaging peryodo na 30 taon sa kadagatan na harani sa baybayon nin Novaya Zemlya, na ginamit kan mga taga-Sobyet bilang lugar sa pagbalo nin nuklear durante kan amay na mga taon nin 1950. Dugang pa, an radyoaktibong mga kabtang nin mga submarino nuklear asin mga parte nin kisuerra 12 reaktor an iinapon sa kombenyenteng basurahan na ini.
Baga man tinuyo o dai, peligroso an nuklear na polusyon. Manongod sa sarong submarino na nalunod sa baybayon nin Norway kan 1989, an Time nagpatanid: “An naraot nagsasangaw na ngonyan nin cesio-137, sarong nakakakanser na isotopo. Sagkod ngonyan an pagsangaw ibinibilang na saditon tanganing makaapektar sa mga nabubuhay sa dagat o sa salud nin tawo. Pero an Komsomolets may dara man na duwang nuklear na turpedo na may laog na 13 kg [29 libra] nin plutonio na may ilalawig na sanang 24,000 na taon asin nakahihilong marhay na an sarong sigmit puwedeng makagadan. An mga eksperto sa Rusia nagpatanid na an plutonio puwedeng maula sa tubig asin atian an mahiwas na kadagatan sa mas amay pa sa 1994.”
Siyempre, an pag-apon nin basura na radyoaktibo bakong problema na nasosolo kan Pransia asin Rusia. An Estados Unidos igwa nin “mga bukid nin mainit na basura asin mayo nin permanenteng lugar na masasarayan kaiyan,” an irineport kan Time. Iyan nagsasabi na sarong milyon na bariles nin nakagagadan na kemikal an nasasaray sa temporaryong mga lalagan na igwa nin nagdadanay na “peligro na mawara, habonon asin madanyaran an palibot huli sa salang pag-asikaso.”
Siring sa pag-ilustrar sa peligrong ini, sarong tangke nin nuklear na basura sa sarong dating planta nin mga armas sa Tomsk, Siberia, an puminutok kan Abril 1993, na nagcausa nin makatatakot na mga paglaladawan sa isip nin ikaduwang Chernobyl.
Malinaw nanggad, an ano man na kurahaw nin katoninongan asin katiwasayan na ipinahayag basado sa ipinamumugtak na pagtapos sa huma nin nuklear bakong masasarigan. Pero an katoninongan asin katiwasayan talagang harani na. Paano niato naaaraman?
[Kahon sa pahina 4]
MGA KAPANGYARIHAN NUKLEAR
12 Asin Padagos Pa an Paglangkaw
IDINEKLARAR o AKTUWAL: Aprika del Sur, Belarus, Britania, Estados Unidos, India, Israel, Kazakhstan, Pakistan, Pransia, Rusia, Tsina, Ukraine
MAY POTENSIAL: Algeria, Argentina, Brazil, Iran, Iraq, Korea del Norte, Korea del Sur, Libya, Siria, Taiwan
[Ritrato sa pahina 5]
Dawa an matoninong na paggamit nin nuklear na enerhiya puwedeng magin peligroso
[Credit Line]
Sa likod: Retrato kan U.S. National Archives
[Picture Credit Line sa pahina 3]
Retrato kan U.S. National Archives
[Picture Credit Line sa pahina 2]
Tutob: Stockman/International Stock