An “Harong ni David”—Katunayan o Eroestorya?

SI David​—an hoben na lalaking pastor na nagin paratogtog, poeta, soldados, propeta, asin hade—​risang-risa sa Biblia na may dakulang pagkaprominente. An saiyang ngaran nasasambitan nin 1,138 beses; an ekspresyon na “Harong ni David”​—na parateng nanonongod sa dinastiya ni David—​ginamit nin 25 beses. (1 Samuel 20:16) Eroestorya sana daw si Hadeng David asin an saiyang dinastiya? Ano an ihinahayag nin arkeolohiya? An sarong bago pa sanang pambihirang diskobremiento sa lugar nin sarong arkeolohikong pagkotkot sa Tel Dan sa amihanan na Galilea ibinaretang nagsusuportar sa pagigin makasaysayan ni David asin kan saiyang dinastiya.

Kan tig-init nin 1993, an sarong grupong arkeolohiko, na pinangenotan ni Propesor Avraham Biran, inawanan an sarong lugar sa luwas kan mas nasa luwas na tata kan suanoy na Dan. Nadiskobre ninda an sarong konkretong plasa. An sarong itom na gapong basalto na nag-uuldot sa daga pasil na hinale. Kan an gapo iatubang sa saldang pagkahapon, an mga letra malinaw na naheling. “O, Dios ko, igwa kitang inskripsion!” an kagsing ni Propesor Biran.

Si Propesor Biran asin an saiyang kaiba, si Propesor Joseph Naveh kan Hebrew University sa Jerusalem, tolos-tolos na nagsurat nin sientipikong report dapit sa inskripsion. Basado sa report na ini, an sarong artikulo sa magasin na Biblical Archaeology Review, Marso/Abril 1994, nagsasabi: “Bakong parate na an sarong diskobremientong arkeolohiko gibohon na titulo kan New York Times (dai na sabihon pa an manongod sa magasin na Time). Alagad iyan an nangyari kan nakaaging tig-init sa sarong nadiskobre sa Tel Dan, sarong magayon na bolod sa amihanan na Galilea, sa pamitisan kan Bukid Hermon kataed kan saro sa mga burabod kan Salog Jordan.

“Duman nanompongan ni Avraham Biran asin kan saiyang grupo nin mga arkeologo an sarong pambihirang inskripsion poon kan ikasiyam na siglo B.C.E. na nasasambitan kapwa an ‘Harong ni David’ asin an ‘Hade nin Israel.’ Ini an primerong beses na an ngaran na David nanompongan sa arin man na suanoy na inskripsion sa luwas kan Biblia. Orog pa nganing pambihira an bagay na bako sanang nasasambitan kan inskripsion an sarong ‘David’ kundi an Harong ni David, an dinastiya kan dakulang hadeng Israelita.

“An ‘Hade nin Israel’ sarong termino na parateng manonompongan sa Biblia, nangorogna sa Libro nin mga Hade. Minsan siring, tibaad ini an pinakadaan na bakong sa Bibliang pagkasambit sa Israel sa tekstong Semitiko. Orog sa gabos, an inskripsion nagpapaheling na kapwa an Israel asin Juda, sarungat sa mga paghihingako nin pirang parapahimutik sa Biblia, importanteng mga kahadean sa panahon na ini.”

An pagpetsa basado sa korte kan mga letra, sa pag-analisar sa mga koron na nanompongan harani sa pidaso nin gapo, asin sa laog kan inskripsion. An gabos na tolong paagi nagtotokdo sa parehong peryodo nin panahon, an ikasiyam na siglo B.C.E., mga labing sanggatos na taon pakatapos ni Hadeng David. Naniniwala an mga iskolar na an inskripsion kabtang nin sarong monumento para sa kapangganahan na tinindog sa Dan nin sarong Aramaiko na kaiwal kapwa kan “Hade nin Israel” asin kan “[Hade kan] Harong ni David.” An mga Aramaiko, na nagsamba sa sarong popular na dios nin bagyo, na si Hadad, nag-erok sa sirangan.

Durante kan tig-init nin 1994, duwa pang pidaso kan may inskripsion na gapong ini an nanompongan. Si Propesor Biran nagbabareta: “Nasa duwang pidasong ini an ngaran kan dios nin mga Aramaiko na si Hadad, siring man an pagkasambit sa sarong ralaban kan mga Israelita asin Aramaiko.”

An pangenot na pidaso nin gapo na nakua kan 1993 igwa nin 13 linya na kabtang sana an naheheling na isinurat sa daan na Hebreong teksto. Kan panahon na idto, an mga tuldok ginamit bilang mga panseparar sa termino na nagseseparar sa mga termino sa sarong teksto. Minsan siring, an “Harong ni David” isinurat na sarong termino paagi sa mga letrang “bytdwd” (na trinansliterar sa mga letrang romano) imbes na “byt” (harong), sarong tuldok, dangan “dwd” (David). Siempre, may naglataw na mga hapot mapadapit sa interpretasyon kan “bytdwd.”

An linguistang eksperto na si Propesor Anson Rainey nagpapaliwanag: “An inskripsion dai detalyadong ipinaliwanag ni Joseph Naveh asin Avraham Biran, tibaad huli ta pinaghona ninda na aram kan mga nagbabasa na an sarong panseparar na termino sa pag-oltanan nin duwang kabtang sa siring na pagkaareglar parateng hinahale, nangorogna kun an kombinasyon sarong establisado nang marhay na nombre propio. ‘An Harong ni David’ tunay nanggad na siring kaiyan kapropiong politikal asin geograpikong nombre kan kabangaan nin ikasiyam na siglo B.C.E.”

Saro Pang Patotoo nin Arkeolohiya

Pakatapos kan pagkadiskobreng idto, an sarong eksperto sa gapong Mesa (na inaapod man na Gapong Moabita), si Propesor André Lemaire, nagbareta na iyan nanonongod man sa “Harong ni David.”a An gapong Mesa, na nadiskobre kan 1868, dakol an pagkakaagid sa gapong nasa Tel Dan. Iyan pareho may petsa na kaidtong ikasiyam na siglo B.C.E., magkapareho an materyal, magkapareho an kadakulaan, asin isinurat sa haros magkaagid na tekstong Semitiko.

Kun dapit sa bagong paghirahay kan naraot na linya sa gapong Mesa, si Propesor Lemaire nagsurat: “Haros duwang taon bago nadiskobre an pidaso nin gapo sa Tel Dan, nagkonklusyon ako na an gapong Mesa igwa nin pagsambit sa ‘Harong ni David.’ . . . An dahelan na an pagkasambit na ini sa ‘Harong ni David’ nungkang ipinaliwanag kaidto tibaad huli nanggad sa bagay na an gapong Mesa nungkang nagkaigwa nin tamang editio princeps [enot na edisyon]. Iyan an iinaandam ko, 125 taon pagkadiskobre kan gapong Mesa.”

Interesante an siring na arkeolohikong impormasyon huli ta an sarong anghel, si Jesus mismo, an saiyang mga disipulo, asin an mga tawo sa pankagabsan nagpatotoo sa pagkamakasaysayan ni David. (Mateo 1:1; 12:3; 21:9; Lucas 1:32; Gibo 2:29) An mga nadiskobre nin arkeolohiya malinaw na minaoyon na sia asin an saiyang dinastiya, an “Harong ni David,” katunayan, bakong eroestorya.

[Nota sa Ibaba]

[Retrato sa pahina 31]

An pidaso nin gapo sa Tel Dan,* na nadiskobre kan 1993 sa siudad nin Dan, sa amihanan na Galilea

* An drowing basado sa sarong retrato na maheheling sa Israel Exploration Journal.