Pundamentalismo—Ano Iyan?

SAEN nagpoon an pundamentalismo? Sa katapusan kan huring siglo, liniliwat kan liberal na mga teologo an saindang mga paniniwala tanganing tawan nin lugar an mas halangkaw na gradong pagkritika sa Biblia asin mga teoriya sa siensia, arog baga nin ebolusyon. Bilang resulta, natanyog an pagkompiar nin mga tawo sa Biblia. An konserbatibong mga namomoon sa relihion sa Estados Unidos nagkaigwa nin reaksion paagi sa pag-establisar kan inaapod nindang mga pundamental nin pagtubod.a Sa pagpoon kan ika-20 siglo, ipinublikar ninda an sarong paliwanag sa mga pundamental na ini sa sarong serye nin mga tomo na may titulong The Fundamentals: A Testimony to the Truth. Gikan sa titulong ini naglataw an terminong “pundamentalismo.”

Sa enot na kabangaan kan ika-20 siglo, an pundamentalismo nagin tema nin mga bareta sa panapanahon. Halimbawa, kan 1925, an relihiosong mga pundamentalista idinemanda sa korte an sarong maestro na an ngaran John Scopes na taga-Tennessee, E.U.A., na namidbid na an pagbista ki Scopes. An saiyang krimen? Nagtotokdo sia nin ebolusyon, asin tumang iyan sa ley nin estado. Kan mga aldaw na idto, an nagkapira naniniwala na an pundamentalismo dai maghahaloy. Kan 1926, an Christian Century, sarong Protestanteng magasin, nagsabi na iyan “hababaw asin artipisyal” patin “biyong mayo kan mga kualidad na nakatatabang na nahaman o nagdadanay.” Sala nanggad na paghusgar iyan!

Poon kan mga taon nin 1970, danay na napapabareta an pundamentalismo. Si propesor Miroslav Volf, kan Fuller Theological Seminary, sa California, E.U.A., nagsabi: “An pundamentalismo bako sanang nagdanay, kundi nag-oswag man.” Ngonyan, an terminong “pundamentalismo” minaaplikar bako sanang sa Protestanteng mga mobimiento kundi duman man sa mga yaon sa ibang relihion, arog baga nin Katolisismo, Islam, Judaismo, asin Hinduismo.

Sarong Reaksion sa Satong mga Panahon

Taano ta naglalakop an pundamentalismo? Iinaatribwir iyan kan mga nag-aadal kaiyan, kisuerra sa sarong kabtang, sa pagkadaing kasegurohan sa moral asin relihion sa satong mga panahon. Sa mas naenot na mga taon an kadaklan na sosyedad namuhay sa kamugtakan na may kasegurohan sa moral na basado sa tradisyonal na mga paniniwala. Kinukustion o hinahaboan na ngonyan an mga paniniwalang iyan. Dakol na madonong an nag-iinsister na mayo nin Dios asin na an tawo nagsosolo sa sarong indiperenteng uniberso. Itinotokdo nin dakol na sientista na an katawohan bunga nin nagkanorongod na ebolusyon, bakong nin mga paghiro nin sarong mamomoton na Kaglalang. Nangingibabaw an mapagkonsinteng mentalidad. An kinaban dinadamat nin kawaran nin moral na mga prinsipyo sa buhay sa gabos na grado nin sosyedad.​—2 Timoteo 3:​4, 5, 13.

Hinihimuyawot nin mga pundamentalista an mga kasegurohan kaidtong nakaagi, asin an nagkapira sa sainda nagmamaigot na ibalik an saindang mga komunidad asin nasyon sa hinohona ninda na tamang moral asin doktrinal na mga pundasyon. Ginigibo ninda an gabos nindang makakaya na piriton an iba na mamuhay sono sa “tamang” kodigo moral asin sistema nin doktrinal na mga paniniwala. An sarong pundamentalista kombensidong marhay na sia tama asin an iba sala. Si Propesor James Barr, sa saiyang librong Fundamentalism, nagsasabi na an pundamentalismo “parateng ibinibilang na antipatiko asin nakasusuyang termino, na nagsusuherir nin pagigin hayakpit an isip, pagkapanatiko, pagkontra sa paglakop nin kaaraman asin pagigin sektaryano.”

Mantang mayo nin gustong apodon na hayakpit an isip, panatiko, sektaryano, bakong gabos oyon sa kun siisay an pundamentalista asin kun siisay an bako. Minsan siring, igwa nin nagkapirang aspekto na nagpapamidbid sa relihiosong pundamentalismo.

Pakamidbid sa Sarong Pundamentalista

Parate na an relihiosong pundamentalismo sarong pagprobar na papagdanayon an pinaniniwalaan na orihinal na mga tradisyon o relihiosong mga paniniwala nin sarong kultura asin kontrahon an hinohonang sekular na espiritu kan kinaban. Bako man iyan na pagsabi na an mga pundamentalista kontra sa gabos na moderno. An nagkapira epektibong marhay na ginagamit an modernong komunikasyon tanganing palakopon an saindang punto de vista. Alagad tumang sinda sa sekularisasyon nin sosyedad.b

An nagkapirang pundamentalista bako sanang desidido na papagdanayon sa saindang sadiri an tradisyonal na estruktura nin mga doktrina o paagi nin pamumuhay kundi ipirit man ini sa iba, liwaton an mga estruktura nin sosyedad tanganing an mga iyan makasono sa mga paniniwala kan mga pundamentalista. Kun siring, an pundamentalistang Katoliko bako sanang mahabo sa aborsion. Posibleng impluwensiahan nia an mga lehislador sa saiyang nasyon na suportaran an mga ley na nagbabawal sa aborsion. Sa Polandia, sono sa diaryong La Repubblica, tanganing maaprobaran an sarong ley na nagbabawal sa aborsion, an Iglesia Katolika naggibo nin “sarong ‘guerra’ na dian ipinuesto kaiyan an gabos na poder asin impluwensia kaiyan.” Sa paggibo kaiyan, an mga autoridad sa iglesia minagawe na kaparehong marhay nin mga pundamentalista. An Kristianong Koalisyon nin Protestante sa Estados Unidos nakikilaban sa kaagid na mga “guerra.”

An mga pundamentalista sa pangenot mamimidbid paagi sa saindang relihiosong mga kombiksion na hararom an pagkagamot. Sa siring, an sarong pundamentalistang Protestante magigin kombensidong parasuportar sa literal na interpretasyon kan Biblia, na posibleng kabale an paniniwala na an daga linalang sa laog nin anom na literal na aldaw. An sarong pundamentalistang Katoliko mayo nin mga pagduda manongod sa pagigin dai nasasala kan papa.

Masasabotan, kun siring, kun taano an terminong “pundamentalismo” ta nagpapasabong kan ladawan nin daing pag-isip na panatisismo asin kun taano an mga bakong pundamentalista ta dai mapamugtak kun naheheling nindang naglalakop an pundamentalismo. Bilang mga indibiduwal, tibaad dai kita oyon sa mga pundamentalista asin makubhanan sa saindang politikal na mga pagmaniobra asin kun beses sa saindang madahas na mga gawe-gawe. Totoo nanggad, an mga pundamentalista sa sarong relihion tibaad matakot nin labi-labi sa mga gawe-gawe kan mga pundamentalista sa ibang relihion! Pero, dakol na tawong nag-iisip an nahahadit manongod sa mga bagay na nagigin dahelan kan paglakop nin pundamentalismo​—an nag-oorog na pagigin haluag sa moral, an pagkawara nin pagtubod, asin an paghabo sa espirituwalidad sa modernong sosyedad.

An pundamentalismo daw an solamenteng reaksion sa mga nangyayaring ini? Kun bako, ano an pagpipilian?

[Mga Nota sa Ibaba]

[Blurb sa pahina 5]

Kan 1926 an sarong Protestanteng magasin ilinadawan an pundamentalismo na “hababaw asin artipisyal” patin “biyong mayo kan mga kualidad na nakatatabang na nahaman o nagdadanay”