Sarong Traduksion nin Biblia na Luminiwat kan Kinaban

Kan ponan kan propeta nin Dios na si Moises an pagsurat kan Biblia kaidtong labing 3,500 na taon na an nakaagi, saro sanang sadit na nasyon an nakabasa kaiyan. (Deuteronomio 7:7) Iyan an nangyari huli ta an Kasuratan makukua sana sa orihinal na tataramon na Hebreo kan nasyon na iyan. Minsan siring, iyan naliwat pag-abot nin panahon.

AN PAGLAKOP kan mensahe kan Biblia asin kan positibong impluwensia kaiyan sa nag-aging mga siglo sa kadaklan resulta kan enot na traduksion kaiyan​—an Septuaginta. Taano ta ginibo iyan? Asin tama daw na sabihon na ini Biblia na luminiwat kan kinaban?

Ipinasabong na Traduksion?

Pakatapos kan pagkadistiero ninda sa Babilonya durante kan ikapito asin ikaanom na siglo B.C.E., dakol na Judio an nagdanay sa luwas kan daga nin suanoy na Israel asin Juda. Para sa mga Judio na namundag sa pagkadistiero, an Hebreo nagin panduwang lenguahe. Pag-abot kan ikatolong siglo B.C.E., nagkaigwa nin Judiong komunidad sa Alejandria, Egipto​—sarong mayor na sentro nin kultura sa Imperyo nin Grecia. Naheling kan mga Judiong idto an halaga kan pagtradusir kan Sagradong Kasuratan sa Griego, na kaidto iyo an saindang nagimatan na lenguahe.

Sagkod kan panahon na idto, an ipinasabong na mensahe kan Biblia isinurat na sa Hebreo, na may saradit na kabtang sa konektadong marhay na Aramaiko. An pagpahayag daw kan Tataramon nin Dios sa ibang lenguahe magpapaluya sa mapuersang epekto kan pagpasabong nin Dios, na tibaad magbunga pa ngani nin salang mga interpretasyon? Gugustohon daw kan mga Judio, na pinagkatiwalaan kan ipinasabong na Tataramon, na sinda mameligro sa pagbiribid kan mensaheng iyan paagi sa pagtradusir?​—Salmo 147:​19, 20; Roma 3:​1, 2.

Nagbunga nin pagkahandal an sensitibong mga isyu na ini. Pero, an paghadit na dai na masasabotan kan mga Judio an Tataramon nin Dios sa katapustapusi nakalabi kisa sa gabos na bagay na dapat ikonsiderar. An nagin desisyon andamon an traduksion sa Griego kan Tora​—an enot na limang libro kan Biblia, na isinurat ni Moises. An aktuwal na proseso nin pagtradusir nakatago sa mga leyenda. Sono sa Letter of Aristeas, an namamahala sa Egipto na si Ptolemy II (285-​246 B.C.E.) gustong ipatradusir sa Griego an sarong kopya kan Pentateuco (o, Tora) para sa libreriya kan hade. Sinugo nia an 72 na Judiong intelektuwal, na nagdatong sa Egipto hale sa Israel asin tinapos an pagtradusir sa laog nin 72 na aldaw. Dangan binasa an traduksion na ini sa Judiong komunidad, na nagpahayag na iyan kapwa magayon asin eksakto. An mga dagdag kan huri sa estoryang ini nagsabi na an kada paratradusir ibinugtak sa separadong kuarto, alagad ta an saindang mga traduksion magkakapareho, letra por letra. Huli sa tradisyon manongod sa 72 na paratradusir, an traduksion na ini kan Biblia sa Griego inapod na Septuaginta, basado sa termino sa Latin na an kahulogan “Setenta.”

An kadaklan na intelektuwal sa presenteng aldaw minaoyon na an Letter of Aristeas apokripal na surat. Naniniwala man sinda na an nagpapoon kan pagtradusir, bakong si Ptolemy II, kundi an mga namomoon sa Judiong komunidad sa Alejandria. Alagad an mga isinurat kan taga Alejandria na Judiong pilosopo na si Pilo asin kan Judiong historyador na si Josefo siring man an Talmud gabos nagpapaheling nin pankagabsan na paniniwala sa tahaw kan mga Judio kan enot na siglo na an Septuaginta ipinasabong man na kapareho kan orihinal na Kasuratan. An siring na mga paniniwala daing duwa-duwa na resulta nin paghihingoa na gibohon an Septuaginta na kawiliwili para sa Judiong komunidad sa bilog na kinaban.

Minsan ngani an limang libro ni Moises sana an kaiba sa enot na pagtradusir, an ngaran na Septuaginta sa kahurihurihi nanongod sa bilog na Hebreong Kasuratan na trinadusir sa Griego. An natadang mga libro trinadusir sa laog kan suminunod na sanggatos na taon o labi pa. Imbes na magin may koordinasyon na paghihingoa, an bilog na Septuaginta nahaman na pasarosaro. Magkalaen an mga paratradusir sa saindang mga abilidad asin kaaraman sa Hebreo. An kadaklan na libro literal an pagkatradusir, na kun minsan sobra kaliteral, mantang an ibang traduksion bakong gayong literal. An pira pareho may halaba asin halipot na bersion. Sa katapusan kan ikaduwang siglo B.C.E., an gabos na libro kan Hebreong Kasuratan mababasa na sa Griego. Apisar kan nagkakakorontrahan na mga resulta, an epekto kan pagtradusir sa Griego kan Hebreong Kasuratan luminihis na marhay sa linaoman kan mga paratradusir.

Si Jafet Nasa mga Tolda ni Sem?

Sa pagpaliwanag kan Septuaginta, kinokotar kan Talmud an Genesis 9:27: “Papag-erokon logod [si Jafet] sa mga tolda ni Sem.” (Megila 9b, Babilonikong Talmud) Ipinapakahulogan kan Talmud sa piguratibong paagi na paagi sa gayon kan lenguaheng Griego kan Septuaginta, si Jafet (an ama ni Javan, na ginikanan kan mga Griego) nag-istar sa mga tolda ni Sem (an apoon kan nasyon nin Israel). Minsan siring, masasabi man na paagi sa Septuaginta, si Sem nag-istar sa mga tolda ni Jafet. Taano man?

Pakatapos kan pagkongkistar ni Alejandrong Dakula, sa huring kabtang kan ikaapat na siglo B.C.E., ginibo an sigidong paghihingoa na palakopon an Griegong lenguahe asin kultura sa bilog na nasakop na kadagaan. An palakaw na ini inapod na Helenisasyon. Namatean kan mga Judio na sinda pirmeng sinasalakay sa kultural na paagi. Kun mangibabaw an Griegong kultura asin pilosopiya, an mismong relihion kan mga Judio maluya. Ano an makapopogol sa pagsalakay na ini?

Mapadapit sa sarong posibleng motibo kan mga Judio sa pagtradusir kan Septuaginta, an Judiong paratradusir nin Biblia na si Max Margolis nagkokomento: “Kun ipinamumugtak ta na an Judiong komunidad an nagpoon kan ideya kan pagtradusir na ini, saro pang motibo an napalabot dian, arin na baga, na an Judiong Ley ikapabasa sa mga Hentil asin kombensiron an kinaban na an mga Judio igwa nin kultura na nakakapantay sa kadonongan kan Hellas [Grecia].” An pagpangyari sa Hebreong Kasuratan na mabasa kan kinaban na Griego an tataramon puede kun siring na magin kapwa porma nin pagdepensa sa sadiri asin pagsalakay tanganing lumaban.

An palakaw na Helenisasyon ni Alejandro ginibo an Griego na internasyonal na lenguahe kan kinaban. Dawa kan an saiyang rona masakop kan mga Romano, an komun (o, Koine) na Griego iyo pa man giraray an lenguahe sa negosyo asin komunikasyon sa tahaw nin mga nasyon. Kun baga ini bunga nin tuyong paghihingoa o natural na sanang nangyari, an bersion na Septuaginta kan Hebreong Kasuratan madaling nakalaog sa mga harong asin puso kan dakol na bakong Judio na dating pamilyar sa Dios asin sa Ley kan mga Judio. Nakasosorpresa an mga resulta.

Mga Proselito Asin Matatakton sa Dios

Pag-abot kan enot na siglo C.E., ikinasurat ni Pilo na an “gayon asin dignidad kan lehislasyon ni Moises halangkaw an pagheling, bakong kan mga Judio sana, kundi siring man kan gabos na iba pang nasyon.” Dapit sa mga Judio na nag-eerok sa luwas nin Palestina kan enot na siglo, an Judiong historyador na si Joseph Klausner nagsasabi: “Masakit paniwalaan na an gabos na minilyon na Judiong ini nag-emigrar hale sa sadit na Palestina sana. Dai manenegaran na an dakulang pagdakol na ini bunga man kan pag-ako sa dakol na lalaki asin babaeng proselita.”

Minsan siring, an nakagugulat na mga puntong ini dai nagsasabi kan bilog na estorya. An autor na si Shaye J. D. Cohen, propesor sa Judiong kasaysayan, nagsasabi: “Dakol na hentil, kapwa lalaki asin babae, an buminalyo sa Judaismo durante kan ultimong mga siglo B.C.E. asin kan enot na duwang siglo C.E. Minsan siring, mas dakol idtong mga hentil na inako an nagkapirang aspekto nin Judaismo alagad dai buminalyo dian.” Kapwa si Klausner asin Cohen inaapod an mga bakong kombertido na ini na mga matatakton sa Dios, mga tataramon na parateng minalataw sa literaturang Griego kan panahon na iyan.

Ano an kalaenan kan proselito asin matatakton sa Dios? An mga proselito lubos na kombertido, ibinibilang na Judio sa gabos na sentido huli ta inako ninda an Dios nin Israel (na isinisikwal an gabos na ibang dios), tinuri, asin uminiba sa nasyon nin Israel. Sa kabaliktaran, si Cohen nagsasabi mapadapit sa mga matatakton sa Dios: “Minsan ngani inotob kan mga hentil na ini an dakol na Judiong kaugalean asin sinamba minsan paano an Dios kan mga Judio, dai ninda ibinilang na sinda Judio asin dai sinda ibinilang na Judio kan iba.” Si Klausner ilinaladawan sinda na “nasa tahaw,” huli ta inako ninda an Judaismo asin “inotob an sarong kabtang kan mga kostumbre kaiyan, alagad . . . dai nagin lubos na Judio.”

Tibaad an nagkapira nagin interesado sa Dios huli sa pakipag-olay sa mga Judiong nagmimisyonero o paagi sa pakaobserbar kun gurano sinda kalaen sa gawe-gawe, kostumbre, asin paghiro. Pero, an Septuaginta iyo an pangenot na kasangkapan sa pagtabang sa mga matatakton sa Dios na ini na makanood manongod ki Jehova Dios. Minsan ngani mayo nin paagi na maaraman an eksaktong bilang kan mga matatakton sa Dios kan enot na siglo, an Septuaginta daing duda na nagpalakop nin kaaraman manongod sa Dios sa bilog na Imperyo nin Roma. Paagi sa Septuaginta, ikinabugtak man an mahalagang pundasyon.

An Septuaginta Nakatabang na Andamon an Dalan

An Septuaginta nagkaigwa nin prominenteng kabtang sa pagpalakop kan mensahe nin Kristianismo. Dakol na Judiong Griego an tataramon an kabilang sa mga presente kan establisaron an Kristianong kongregasyon kaidtong Pentecostes 33 C.E. An mga proselito kabilang man sa mga nagin disipulo ni Cristo kan enot na panahon na idto. (Gibo 2:​5-​11; 6:​1-6; 8:​26-​38) Mantang an ipinasabong na mga isinurat kan mga apostol ni Jesus asin kan iba pang enot na disipulo ginibo para sa pinakadakol na makakabasa sagkod na mapupuede, an mga iyan isinurat sa Griego.a Kun siring, an dakol na kotasyon hale sa Hebreong Kasuratan na minalataw sa Kristianong Griegong Kasuratan ibinasar sa Septuaginta.

An iba pa apuera sa mga Judio sa laman asin mga proselito andam na umako kan mensahe kan Kahadean. An Hentil na si Cornelio sarong “tawong deboto asin saro na natatakot sa Dios kaiba an gabos niang kasararo sa harong, asin nagtao sia nin dakol na balaog nin pagkaherak sa mga tawo asin danay na nagngangayongayo sa Dios.” Kan 36 C.E., si Cornelio, an saiyang pamilya, asin iba pa na nagtiripon sa saiyang harong iyo an enot na mga Hentil na binautismohan bilang mga parasunod ni Cristo. (Gibo 10:​1, 2, 24, 44-48; ikomparar an Lucas 7:​2-​10.) Kan magbiahe si apostol Pablo sa bilog na Asia Minor asin Grecia, sia naghulit sa dakol na Hentil na natatakot na sa Dios siring man sa “mga Griego na nagsasamba sa Dios.” (Gibo 13:​16, 26; 17:4) Taano si Cornelio asin an iba pang Hentil na idto ta andam na umako kan maogmang bareta? An Septuaginta nakatabang na andamon an dalan. An sarong intelektuwal nagkokomento na an Septuaginta “sarong libro na labi kaimportante na kun mayo iyan an Kakristianohan asin kultura sa solnopan pareho dai masasabotan.”

Nawaran nin “Pagkapasabong” an Septuaginta

An mahiwas na paggamit kan Septuaginta sa katapustapusi nagbunga nin madahas na reaksion sa tahaw kan mga Judio. Halimbawa, sa pakipag-olay sa mga Kristiano, hiningako kan mga Judio na an Septuaginta sala an pagkatradusir. Pag-abot kan ikaduwang siglo C.E., biyo nang tinalikdan kan Judiong komunidad an traduksion na dati inomaw kaiyan bilang ipinasabong. Sinayumahan kan mga rabi an leyenda dapit sa 72 na paratradusir, na sinasabi: “Nangyari sarong beses na an limang kamagurangan isinurat sa Griego an Tora para ki Hadeng Ptolemy, asin an aldaw na idto nagin tanda nin maraot na maabot para sa Israel arog kaidtong aldaw na ginibo an bulawan na ogbon na baka, huling an Tora dai ikatatradusir nin eksakto.” Tanganing seguradohon na iyan mas estriktong makakaoyon sa punto de vista kan mga rabi, inautorisaran kan mga rabi an bagong pagtradusir sa Griego. Ginibo iyan kan ikaduwang siglo C.E. nin proselitong Judio na an ngaran Aquila, sarong disipulo kan rabi na si Akiba.

An Septuaginta dai na ginamit kan mga Judio, alagad iyan an nagin estandarteng “Daan na Tipan” kan nagbubutwang Iglesia Katolika sagkod na iyan salidahan kan Vulgata Latina ni Jeronimo. Minsan ngani an traduksion dai noarin man puedeng sumalida sa orihinal, an Septuaginta nagkaigwa nin mahalagang kabtang sa pagpalakop kan kaaraman manongod ki Jehova Dios asin sa saiyang Kahadean paagi ki Jesu-Cristo. Totoo nanggad, an Septuaginta sarong traduksion nin Biblia na luminiwat kan kinaban.

[Nota sa Ibaba]

[Retrato sa pahina 31]

An “Septuaginta” nasasabotan kan mga tawong hinulitan ni Pablo

[Pasasalamat para sa pinagkuanan kan retrato sa pahina 29]

Sa karahayan nin boot kan Israel Antiquities Authority