Si Abraham​—An Propeta Asin Katood nin Dios

AN MAGKASOROROG na hukbo nin apat na hadeng taga-Sirangan duminakit sa Salog nin Eufrates. An pinagmamartsahan ninda iyo an Tinampo kan Hade sa sirangan kan kababan kan Salog nin Jordan. Sa inaagihan nadaog ninda an Refaim, an Zuzim, an Emim, asin an mga Horeo. Dangan, an mga nananakop buminirik asin dinaog an gabos na nag-eerok sa parteng timog nin Negeb.

Ano an katuyohan kan kampanya militar na ini? Nasa pag-oltanan kan nasakop na mga rehiyon nin Transjordan asin kan Negeb an pinakamamawot na premyo. Iyan an naaaraan na kababan na inaapod Distrito nin Jordan. (Genesis 13:10) Digdi, an mga nag-eerok sa limang siudad-estado, an Sodoma, Gomorra, Adma, Zeboim, asin Bela, namumuhay nin maogma sa materyal na katrangkilohan. (Ezequiel 16:49, 50) Kaidto sinda sakop kan namomoon sa magkasororog na hukbo, si Kedorlaomer, hade sa Elam. Alagad ta sinda nagrebelde tumang sa saiya. Ngonyan, mayo na kan pagsuportar kan pagtaraed, sinda napapaatubang sa paniningil. Si Kedorlaomer asin an saiyang mga kaalyado nanggana sa ralaban asin nagpoon sa saindang halawig na pagmartsa papuli na dara an kadakol na sinamsaman.

Kabilang sa mga nabihag an sarong tawong matanos, si Lot. Sia an sobrino ni Abraham, na nagtotolda sa haraning kabukidan nin Hebron. Kan madangog ni Abraham an makamomondong bareta, tolos na tinipon nia an 318 sa saiyang mga tawohan. Mapuso, sa tabang nin nagkapirang pagtaraed, linapag ninda an apat na hade asin sinorpresa an saindang mga hukbo sa banggi. Nagdurulag an mga nanakyada. Nabawi si Lot asin an saiyang pamilya, kaiba an iba pang mga nabihag asin mga nasamsam.

Ano an dahelan niato na tumubod sa rekord na ini sa ika-14 kapitulo nin Genesis? Inimbento daw an estorya tanganing gibohon na nasyonal na eroe an apoon nin nagkapirang nasyon, pati kan mga Judio? Kumusta man an ibang mga pangyayari sa buhay ni Abraham?

An Sinabi nin mga Klerigo

Kan pagpopoon nin ika-19 siglo, an teologong Luterano na si Peter von Bohlen naghingako na si Abraham eroestorya sana asin na an tala manongod sa pagsakyada ni Kedorlaomer mayo nin historikal na pasisikadan. An saro pa, si Propesor Julius Wellhausen, nagsabi: “Mayo kitang naaabot na historikal na kaaraman manongod sa mga patriarka.” Sia nagsuherir: “[Si Abraham] puwedeng ibilang na may mas dakulang posibilidad na bunga nin dai inisip na arte.”

An mga teologong Ingles inarog an mga kairiba nindang Aleman. “An darakulang estorya manongod sa mga patriarka sa libro nin Genesis nangyari bago an nasusurat na kasaysayan, na bakong totoo kapareho kan mga estorya ni . . . King Arthur,” an isinurat kan klerigong si Stopford Brooke sa saiyang librong The Old Testament and Modern Life. “Hale sa . . . Genesis . . . an nakukua sana niato putol-putol asin biribid na pagmansay sa nagin buhay asin karakter kan siisay man sa mga patriarka,” an surat ni John Colenso, obispong Anglicano kan dating kolonyang Britano nin Natal. “Imposible,” an idinugang pa nia, “na biyong panarigan an arin man sa mga rekord na ini.”

An siring na kritisismo minalakop na garo gangrena. (2 Timoteo 2:17) Ngonyan, an minilyon na parasimba dai na isinasaboot an nagin buhay kan mga patriarka. Pero, sa kasopganan kan mga teologo nin Kakristianohan, an mga ateista nagsasabi ngonyan na sobra na an kritisismo sa Biblia. Halimbawa, an Bol’shaia Sovetskaia Entsiklopediia (Dakulang Ensiklopedyang Sobyet) nagsasabi: “Sa nakaaagi pa sanang mga taon, an sunod-sunod na argumento nin biblikal na kritisismo siniyasat liwat sa liwanag nin bagong pagsiyasat, espesyalmente basado sa impormasyon nin inaapod na biblikal na arkeolohiya. An nagkapirang biblikal na tradisyon na ibinilang na eroestorya sana . . . minalataw na may historikal na pundasyon.” Helinga kun paano an arkeolohiya nagtao nin liwanag sa rekord manongod ki Abraham.

Ur kan mga Caldeo

Sono sa Biblia, si Abraham nagdakula sa “Ur kan mga Caldeo.” (Genesis 11:27-31; 15:7) Sa dakol na siglo, an lugar kan Ur sarong misteryo. An mga kritiko naniniwala na kun iyan man nag-eksister, iyan sadit sana, bakong progresibong lugar. Dangan, sa kasopogan ninda, an mga kagabaan na yaon sa pag-oltanan nin Babilonya asin kan Persian Gulf namidbid nin daing pagduda na sa Ur. An rinibong tablang dalipay na nakotkot sa lugar na idto nagpaheling na an Ur sentro nin pankinaban na komersio, na may dakulang populasyon na kosmopolitano. Kan panahon ni Abraham, an siudad igwa pa ngani nin mga eskuwelahan na duman an mga aking lalaki tinotokdoan sa pagsurat asin aritmetika.

Dugang pa, ipinaheling nin mga pagkotkot na an mga arkitekto duman naggamit kan kolumna, arko, nakaarkong atop, asin kupola. An mga artesano sa Ur naggibo nin magagayon na alahas, mga arpang may magagayon na disenyo, asin mga daga na may mga tarom na purong bulawan. Sa nagkapirang harong, an mga arkeologo nakakotkot nin mga tubo, na gibo sa dalipay na pinatagas sa init, na pasiring sa darakulang kale na sagkod sa 12 metros an rarom.

An mga nadiskobreng ini nagtao sa dakol na iskolar nin bagong punto-de-vista manongod ki Abraham. “Natood kitang isipon si Abraham bilang simpleng paraistar sa mga tolda, asin nanompongan sia na posibleng nag-iistar sa sarong modernong harong na adobe sa sarong siudad,” an isinurat ni Sir Leonard Woolley sa saiyang librong Digging Up the Past. “Si Abraham,” an sabi kan arkeologong si Alan Millard sa saiyang librong Treasures From Bible Times, “naghale sa modernong siudad, kaiba an gabos na katiwasayan asin katrangkilohan dian, tanganing magin saro sa minimenus na mga parabaklay!”

An Pagsakyada ni Kedorlaomer

Kumusta man an pagkadaog ni Abraham ki Kedorlaomer, hade sa Elam? Sa pagpopoon kan ika-19 siglo, kakadikit kan aram manongod sa mga Elamita. Isinikwal nin mga kritiko sa Biblia an ideya na an Elam nagkaigwa nin impluwensia sa Babilonya, asin nangorognang dai sa Palestina. Ngonyan, iba na an punto-de-vista manongod sa mga Elamita. Ipinaheheling nin arkeolohiya na sinda makosog na nasyon na nakikipagguerra. An Funk & Wagnalls Standard Reference Encyclopedia nagsasabi: “Ginaba kan mga Elamita an siudad nin Ur kan mga taon 1950 B.C. . . . Pakalihis kaiyan nagkaigwa sinda nin dakulang impluwensia sa mga hade sa Babilonya.”

Dugang pa, an ngaran kan mga hadeng Elamita nanompongan sa arkeolohikong mga inskripsion. An iba sa sainda minapoon sa ekspresyon na “Kudur,” na nakaaagid sa “Chedor.” An sarong importanteng diosang Elamita iyo si Lagamar, na nakaaagid sa “laomer.” Kaya, si Kedorlaomer (sa Ingles, Chedorlaomer) inaako na ngonyan nin nagkapirang sekular na autor bilang sarong historikal na hade, na an ngaran posibleng nangangahulogan “Lingkod ni Lagamar.” An sarong grupo nin mga inskripsion na Babilonyo may mga ngaran na nakaaagid sa tolo kan nanakyadang hade—Tudhula (Tidal), Eri-aku (Arioc), asin Kudur-lahmil (Kedorlaomer). (Genesis 14:1) Sa librong Hidden Things of God’s Revelation, idinugang ni Dr. A. Custance: “Apuwera sa mga ngaran na ini igwa pa nin mga detalye na garo baga manongod sa mga pangyayari sa Babilonya kan establisaron kan mga Elamita an saindang soberaniya sa nasyon. . . . An mga tablang ini nagpapatunay na gayo sa Kasuratan kaya an mga Kritiko sa Biblia pinagtatsaran iyan asin ginibo an gabos nindang makakaya na tuyong tahoban an kahulogan kaiyan.”

Ano man an pagsakyada kan apat na hade? Igwa daw nin arkeolohikong ebidensia sa Transjordan asin sa Negeb na nagsusuportar digdi? Igwa. Sa saiyang librong The Archaeology of the Land of Israel, si Propesor Yohanan Aharoni nagtataram manongod sa pagkapara nin sarong sibilisasyon bago an mga Israelitas na may “nakagugulat” na mga kolonya sa Transjordan asin Negeb, “kaidtong mga 2000 B.C.E.” An ibang arkeologo nagsasabi na ini nangyari kaidtong mga 1900 B.C.E. “An mga kasangkapan na dalipay sa Negeb asin Transjordan para sa panahon na ini pareho asin kapwa nagpapaheling nin bigla, kapahapahamak na pagkatapos kan sibilisasyon,” sabi ni Dr. Harold Stigers sa saiyang Commentary on Genesis. Minsan an mga kritiko sa Biblia, arog ni John Van Seters, inaako an ebidensia digdi. “An sarong problemang dai maresolberan kun saen nagduman an mga tawong ini, kun may dinumanan man, sa katapusan kan panahon na idto,” sabi nia sa saiyang librong Abraham in History and Tradition.

An Genesis kapitulo 14 nagtatao nin posibleng solusyon sa problema. Sono sa kronolohiya kan Biblia, si Abraham nag-abot sa Canaan kan 1943 B.C.E. An mapanlaglag na pagsakyada ni Kedorlaomer seguradong nangyari dai mahaloy pakalihis kaiyan. Dangan, kan siglo man sanang idto, an Dios nagpaabot nin naglalaad na kalaglagan sa inmoral na mga siudad nin Sodoma asin Gomorra. Ini nakaliwat na sagkod lamang sa ekolohiya kan dati matabang Kababan nin Jordan. (Genesis 13:10-13; 19:24, 25) Dai na idto minamawot nin mga parasakyada.

Kadakol pa nin ibang halimbawa kun paano an arkeolohiya tamang-tama sa Kasuratan sa pagtao nin liwanag sa mga pangyayari sa buhay ni Abraham. Alagad ta an arkeolohiya may mga limitasyon. An ebidensiang itinatao kaiyan parateng bakong direkta asin nasa pag-interpretar nin mga tawong bakong sangkap.

An Pinakamasasarigan na Patotoo

An pinakamakosog na pruweba na si Abraham talagang nabuhay iyo an patotoo kan Kaglalang sa tawo, si Jehova Dios. Sa Salmo 105:9-15, an Dios may pag-oyon na nagtaram manongod ki Abraham, Isaac, asin Jacob bilang saiyang mga “propeta.” Labing sangribong taon pagkagadan ni Abraham, nasabihan ni Jehova Dios si Abraham paagi sa ngoso nin kisuerra tolong propeta, na inaapod pa ngani siang “katood.” (Isaias 41:8; 51:2; Jeremias 33:26; Ezequiel 33:24) Siring man, ginamit ni Jesu-Cristo si Abraham bilang halimbawa. Kaidtong saiyang pagkabuhay sa langit bago nagin tawo, personal na naheling kan Aki nin Dios an relasyon kan saiyang Ama sa patriarka. Kaya, nasabi nia sa mga Judio:

“ ‘Kun kamo mga aki ni Abraham, giboha nindo an mga ginibo ni Abraham. Alagad ngonyan pinagmamaigotan nindong ako gadanon, sarong tawo na nagsabi saindo kan katotoohan na nadangog ko sa Dios. Dai ini ginibo ni Abraham. Si Abraham na saindong ama nag-ogmang gayo sa paglaom na maheling an sakong aldaw, asin iyan naheling nia asin nag-ogma.’ Kaya an mga Judio nagsarabi sa saiya: ‘Dai ka pa nin limang polong taon, asin naheling mo na si Abraham?’ Si Jesus nagsabi sa sainda: ‘Sa katotoohan sinasabi ko sa saindo, Bago namundag si Abraham, iyo na ako.’ ”—Juan 8:39, 40, 56-58.

Sa patotoo asin pagpakosog kan duwang pinakadakulang Persona sa uniberso, yaon sa sato an pinakamarahay na dahelan na akoon an gabos na sinasabi kan Biblia manongod ki Abraham. (Juan 17:5, 17) Minsan ngani si Abraham iinaatubang kan Biblia bilang arogan, dai sia kaiyan ilinalangkaw bilang nasyonal na eroe. Ini maheheling paagi sa pagsiyasat sa tala manongod sa saiyang pagkadaog sa apat na magkaalyadong hade. Kan si Abraham bumuwelta hale sa pakikilaban, sinabat sia ni Melquisedec, hade sa Salem, na nagsabi: “Pag-omawon logod an Kaharohalangkaweng Dios, na nagdohol kan saimong mga kaiwal sa saimong kamot!” Si Jehova an inomaw nia para sa pagliligtas.—Genesis 14:18-20.

Minsan siring, may nagdadangadang na mas dakulang kapangganahan! Sa dai na mahahaloy, an mamuraway na Dios na ini dadaogon an “mga hade kan bilog na ineerokan na daga” sa panglobong guerra na inaapod Armagedon. (Kapahayagan 16:14, 16) Dangan, an panuga nin Dios ki Abraham, an saiyang propeta asin katood, magkakaigwa nin lubos na kaotoban: “Paagi sa saimong banhi an gabos na nasyon sa daga magbebendisyon nanggad kan saindang sadiri.” An minilyon nagkakamit na nin panamit sa mga bendisyon na iyan. Puwede kamong makabilang ninda, arog kan ipaheheling kan mga artikulong yaon sa pahina 19-24 kan magasin na ini asin sa masunod pang luwas.—Genesis 22:18.

[Mapa/​Mga ritrato sa pahina 7]

(Para sa aktuwal na format, hilingon an publikasyon)

Dakulang Dagat

AN NEGEB

Damasco

Haran

Salog nin Eufrates

Salog nin Tigris

Ur

ELAM

Persian Gulf

[Mapa]

Damasco

Dan

REFAIM

ZUZIM

Siquem

Betel

Distrito kan Jordan

Dagat na Asin

Hebron

AN NEGEB

Tinampo kan Hade

EMIM

Gomorra

Sodoma

MGA HOREO

[Mga ritrato]

Si Abraham nagkuyog, na naghale sa Ur, sarong mayamanon na siudad

Mga kasangkapan na nakotkot sa Ur:

1. Daga asin sarongan na bulawan

2. An ‘Bandera’ nin Ur

3. Bulawan na payo nin toro hale sa pinakakaha nin arpa

4. Mga alahas

5. May mga tampok na korona

[Credit Line]

Mga retrato: Sa karahayan nin boot kan British Museum