Watchtower LAIBRARE YA PA INTANETI
Watchtower
LAIBRARE YA PA INTANETI
Cibemba
  • BAIBOLO
  • IMPAPULO
  • UKULONGANA
  • g97 February amabu. 14-17
  • Lintu Impanga Yasanguka Iciswebebe

Vidio mulefwaya tamuli

Mukwai yafilwa ukutambika

  • Lintu Impanga Yasanguka Iciswebebe
  • Loleni!—1997
  • Utumitwe utunono
  • Ifipalileko
  • Ifiswebebe Fyakulilako, Ubulondoloshi na bo Bwayaluka
  • Ukusanguka Ifiswebebe
  • Ifilenga ne Fifumamo
  • Takulemoneka Ukubako Icasuko
  • ‘Amatololo Yasekelele’
  • Icilenga Abantu Ukupeshiwa Amano
    Loleni!—2008
  • Utuyofi twa Cifyalilwa—Bushe Lesa E Washingamwa?
    Ulupungu lwa kwa Kalinda—1993
Loleni!—1997
g97 February amabu. 14-17

Lintu Impanga Yasanguka Iciswebebe

CALISOSWA ukuti impanga mu fyalo mupepi na 100 panono panono ilesanguka iciswebebe, icileambukila ubumi bwa bantu abacilile pa mamilioni 900 no kulenga ukulufya kwa ndalama ukwatunganishiwa ukuba amadola amabilioni 42 aya ndalama sha mu calo conse cila mwaka. Nangu cingati incende ishipiina e shacishapo kube finakabupalu (ifyalo 81 pa fyalo 100 fili fyalo ifipiina), ifyalo fyonse fye ifya mu makontinenti fili mu busanso bwa kusanguka ifiswebebe.

United Nations Environment Programme (UNEP) ita uku kusanguka kwa mpanga mu ciswebebe ukuti “ni bumo ubwa mafya ya filengwa na Lesa ayabipisha mu calo conse.” Pa nshita imo ine, bakasapika na bo baleti “iciswebebe tacilekula iyo.” Ni shani fintu cingabe fyo?

Ifiswebebe Fyakulilako, Ubulondoloshi na bo Bwayaluka

Pa numa ya cilala cishailepela mu ciputulwa ca mu Africa ica Sahel (1968-73), abantu batendeke ukutontonkanya ukuti iciswebebe cali no kutebelela ne mpanga ine iya kulimako. Nangu cibe fyo, Donald A. Wilhite, umukalamba wa International Drought Information Center pa University of Nebraska (U.S.A.), asoso kuti: “Imibele yaundalila kabili iya bulanda” iyo basayantisti balelondolola pali ilya nshita, “yashimpilwe pa fyebo fishashininkishiwa bwino ifyakumine fye iciputulwa ca nshita icipi ifishalangilile fyonse mu kulungikwa.”

Ifya kupiminako ifikope ifyalundululwa nga nshi ifyo fipimununa biomass (ubwingi bwa fya mweo) nomba filelangilila ukuti ifilimwa filapusanapusana mu lusuba na mu mainsa. Incenshi shisoso kuti, uku kulekanalekana, “kulangilila ukuti iciswebebe cilekulilako nelyo ukucepelako.” E co ifiswebebe “filekula” lelo te lyonse “filetanunuka.” Nangu ni fyo, e fyakomailapo Dr. Wilhite, “impanga ilesanguka iciswebebe.” Lelo cinshi mu kulungatika cintu ici cilepilibula?

Ukusanguka Ifiswebebe

“Ukusanguka ifiswebebe” ilingi line kumonwa ukuti kutanunuka nelyo ukucepa kwa fiswebebe. Nangu cibe fyo, ibumba limo ilya bakasapika lyalondolola ukuti, ukusanguka ifiswebebe cintu capusanako nga nshi. Ilintu ukutanunuka no kucepelako kucitika ku lutwe fye lwa fiswebebe ifyo fyabako kale, ukusanguka ifiswebebe kucitika mu fitungu fyaumisha nga nshi, fimo ifyo pambi fingaba ukutali sana ukufuma ku ciswebebe icili conse. Incende shishaikulila isha mpanga ya musango yo iya kulimamo, iyapanga amaperesenti 35 aya mushili onse uwa pe sonde, panono panono ilesanguka ifiswebebe. Ico cintu nomba cilemonwa ngo kusanguka iciswebebe.

Lelo, te mulandu no ku kulondolola kwaumfwika ukwa fifulo ifilesanguka ifiswebebe, ukutontonkanya ukuti icilecitika cili kutanunuka kwa fiswebebe nelyo ukucepelako kucili kuletwalilila. Mulandu nshi? Akabungwe ka Panos akabela mu London, akabombela pa fyebo fikumine imilandu ya kutumpuluka, kalondololako umulandu umo. Inshita shimo shimo, bakapanga ba mafunde balondolola bwino bwino ukuti ifiswebebe filetanunuka pantu ici “calyangukapo ukumfwa ku batemwa amapolitiki ukucila ukulondolola ‘ukusanguka kwa fiswebebe’ ukwapikana.”

Akabungwe ka Panos kalondololo kuti: “Ubwishibilo bulealuka, bwalibalamunako ukukansana kushaifulila ukukuma ku cintu ‘ukusanguka iciswebebe’ kwaba mu cine cine.” Cinshi cikansaninwapo? Abantunse ne miceele. Intanshi, United Nations yatubulwile ukuti ukusanguka iciswebebe caba “bonaushi bwa mpanga mu ncende ya matololo, iya cilala ne yakwatako amenshi panono ubulengwa maka maka no kubombelapo kwabipisha ukwa bantunse.” (Ifilembo fipindeme fyesu.) Ubu bulondoloshi bwalikalifye ifyalo ifingi, e fyasosa Camilla Toulmin, umukalamba wa Drylands Project pa International Institute for Environment and Development, pantu bulepeela umuntu umulandu pali uku kusanguka kwa fiswebebe. Muli fyo, pali nomba line, iciputulwa ca kupelako ica bulondoloshi caliteulwilwe ukuti cibe ati “pa mulandu wa kupusanapusana kwa miceele ne ncitilo sha bantu.” (Ifilembo fipindeme fyesu.) Ubu bulondoloshi bupya bulepeela umulandu wa kusangule ciswebebe pa bantunse ne miceele, lelo te papwilile ukukansana. Mulandu nshi?

Akabungwe ka Panos katila, “incenshi shimo shasumino kuti ukufula kwa bulondoloshi ne fikansa fifumamo fiminine pa kufwaya fye ukupokako indalama shalundwapo isha kupeela ifyalo ifingi ifyo baleti fili mu busanso.” Icafumamo mu kukansana kwatwalilila ca kuti “inumbwilo ine iyo yaisabula no bupilibulo.” Kwalibako abo abatontonkanya fye no kuti inumbwilo ya “ukusanguka ifiswebebe” ilingile ukuleka ukubomfiwa umupwilapo. Lelo, ukufwayako ishiwi limbi, ukwabulo kutwishika, takuli na kupwisha ubwafya nelyo ukufumyapo ifilenga ubu bwafya. Finshi filenga ukusanguka kwa fiswebebe?

Ifilenga ne Fifumamo

Icitabo Desertification, icalembwa na Alan Grainger, casoso kuti ifikalamba ifilenga fyaba kulimisha umushili, imikuni ukupwishe icani conse, ukukungaule miti, ne mitapilile yalubana. Lintu ifi filenga fibili nelyo ifyacilapo fyacitikila capamo, icifumamo ilingi line ciba kusanguka iciswebebe. Mu kulundapo, ifya kusangwilako—pamo nga ukufulilako kwa bwingi bwa bantu, imiceele, no kwaluka kwa mibele ya fya bunonshi—filenga ubwafya ukubipilako.

Ica kufumamo cimo icamonekesha ica kusanguka ifiswebebe caba bonaushi bwa maka ya kumesha ifya kulya ku mushili. Ici cilecitika isonde lyonse lelo ukucilisha mu Afrika, umo amaperesenti 66 aya uyu kontinenti ciswebebe nelyo amatololo. Nangu cibe fyo, ukusanguka ifiswebebe kwaliletako ifya kufumamo fyabipisha na fimbi. Kutungulula ku nkondo. Icitabo Greenwar—Environment and Conflict catila: “Mu filenga ifyalekanalekana ifingi ifitwala ku kukanashikatala mu bwikashi na mu fya mapolitiki, ukusuumyo mulopa ne nkondo, ukonaulwa kwa filengwa na Lesa e kupulilemo pali fyonse.”

Nangu fye kubombesha kwa kucilikila inkondo kulenga ifilengwa na Lesa ukonaulwa, ukulundulula ubupiina. Mu nshila nshi? Akabungwe ka Panos kalondololo kuti: “Pa kulolenkana no kukanashikatala kwa bupolitiki ukulengwa no kukansanina ifilengwa na Lesa ifilecepelako icilenga ukuti umushili onaulwe, ilingi line amabuteko yabomfya ifita ku kucincintila ulukaakala. Muli iyi nshila, amabuteko yatwala indalama ishingi mu mibombele ya fita ukucila ukutwala mu kucefyako ubupiina.” Nangu cibe fyo, mu cifulo ca kulwisha amafya yafuma mu kusanguka kwa fiswebebe, cinshi cingacitwa ku kucincintila ifilenga?

Takulemoneka Ukubako Icasuko

Pa numa ya kulanshanya pali ico cipusho pa myeshi 13, abeminishi ba fyalo ificilile pali 100 bapokelele “Icipangano ca United Nations ica Kulwisha Ukusanguka Ifiswebebe,” ipange ilyo ukulingana na United Nations lili “mibombele yacindama ukulola” ku kucimfya ukusanguka ifiswebebe. Ici cipangano calombele ukuti, pa mbali ya fintu fimbi, kubeko ukukuusha inshila sha muno nshiku isha kucincintilamo ukusanguka kwa fiswebebe ukufuma ku fyalo ifikankaala ukwisa ku fyalo ifipiina, imibombele ya kusapika ifya kusapikasapika no kukansha kabili, ukucilisha, ukubomfya bwino ubwishibilo bwa bantu bekala muli ifyo fine fifulo. (UN Chronicle) Bushe ici cipangano cipya cili no kucincintila ubonaushi bwa mpanga?

Pa kuti kubeko ukutunguluka, ukulingana na kabungwe ka Panos, icilekabilwa kulandapo e lyo no bwafwilisho bwine bwine. Hama Arba Diallo, umo uwa balepekanya icipangano, ashimike ukuti pa kati ka 1977 na 1988, mupepi na madola bilioni umo cila mwaka yalepooswa pa mibombele ya kucincintila ukusanguka kwa fiswebebe. Nangu cibe fyo, ukulingana na UNEP, pa kuti kubeko ukulunduluka kwine kwine, ifyalo ifipiina 81 filekabila ukupoosa isho ndalama ukufika ku fipimo fine nelyo 8.

Lelo nani engapeela isho ndalama shonse? “Indalama shalundwapo ukufuma ku fyalo ifipiina isha kupeela ku mulimo wa kucincintila ukusanguka kwa fiswebebe shili no kuba ishinono nga nshi,” e fyasoka akabungwe ka Panos, ukulundako ukuti “tacilimo amano ku fyalo ifipiina umo impanga ilesanguka ifiswebebe ukwenekela icasuko cayanguka nelyo ica mu kwangufyanya ukufuma ku cipangano.” Akabungwe ka Panos kasondwelela na mashiwi yaumfwikako bwino akati, kwena icishinka ca kuti ukusanguka ifiswebebe nomba kulelandwapo mwi sonde lyonse cilelango kuti ubu bwafya nabuya buleishibikwa, “icili ca kupwishishisha cikalamba nga nshi mu cine ceka.”

‘Amatololo Yasekelele’

Mu cine cine, muli aya makumi ya myaka ayapitilepo, abaume abengi na banakashi balitunguluka mu kulenga umutundu wa muntu ukwibukila pa lwa kayofi ako ukusanguka ifiswebebe ukwatwalilila kuli no kuletako. Imicincisho pamo nge ya kuti “Ilyo umuntu ashilabako kwali imitengo, pa numa yakwe kwaisaba iciswebebe” isonsomba abantu ukwalula ifyo fintu ukuti fibe bwino.

Nalyo line, abantu abaebwa bwino balishiba na kabili ukuti ubwafya bwa kusanguka ifiswebebe buntu bwapikana. Balapelulula fye bwino no kwishiba ukuti umuntu, te mulandu na fintu engakwata amapange yawamisha, alikwata umwa kupelela ukukuma ku filenga amafya ya mu calo conse ilelo.

Nangu cibe fyo, pa nshita imo ine, cilatalalikako imitima ya bantu abayangwako ku nshita yesu iya ku ntanshi iya planeti wesu ukwishiba ukuti Kabumba we sonde alilaya ukubombelapo pali ici na pa mafya yambi aya filengwa na Lesa. Kabili apantu amalayo ya kwa Lesa, ayalembwa muli Baibolo, lyonse yalaba aya cine, ca mano ukwenekela ukufikilishiwa kwa cintu Yehova apuutilemo kasesema Esaya ukulemba ukukuma ku fyo cili no kuba ku fiswebebe na ku mushili waonaulwa. Atile: “Fisekelele amatololo ne mpanga iyaumisha, ifiswebebe fyange no kupuuka nga cananika. . . . Pantu mu matololo e mwalepuka mwatula amenshi, ne milonga yafuma mu fiswebebe; pa musensenga uwakabisha pakasanguke cishiba, ne mpanga ya cilaka ikasanguko tumfukumfuku twa menshi.” (Esaya 35:1-7; 42:8, 9; 46:8-10) Mwandi buseko bukabako ukumonako, mu nshita iipalamishe, uko ukusanguka iciswebebe ukucitwa panono panono kuli no kuleshiwa no kwalululwa!

[Mapu pe bula 16]

Amaperesenti ya Mushili Uwaba Ciswebebe Nelyo Amatololo

Afrika 66%

Asia 46%

Australia 75%

Icalo Conse 41%

North America 34%

South America 31%

Ubulaya 32%

[Akabokoshi pe bula 17]

Bushe Ukutapilila Kulesangula Umushili Ukuba Iciswebebe?

Bushe ukutapilila umushili kuti kwasangula umushili ukuba iciswebebe? Ee, ukutapilila kwalubana kuti kwacite co. Ici cicitika lintu umushili uletapililwa tawalimwa bwino. Intanshi, iloba liba fye amatipa; lyene, lisanguka ilya mucele; kabili pa numa, pa muulu we loba palesa ifibungulubwe fya mucele. Akabungwe ka Panos katila: “Ukutapilila kwalubana kulesangula umushili ukuba iciswebebe lubilo lubilo ukulingana fye no kwisa lubilo lubilo ukwa nshila sha kutapililamo ishipya shileletwako.”

[Mapu pe bula 16, 17)

(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni muli magazini)

ICISWEBEBE

UKWINGABA ICISWEBEBE

[Abatusuminishe]

Mountain High Maps® Copyright © 1995 Digital Wisdom, Inc.

[Ifikope pe bula 15]

Umushili wafunda ulesanguka ifiswebebe panono panono

    Impapulo sha mu Cibemba (1982-2025)
    Isaleni
    Isuleni
    • Cibemba
    • Peleniko Bambi
    • Ifyo Mwingasala
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Ifya Kubomfya
    • Amafunde Yesu
    • Privacy Settings
    • JW.ORG
    • Isuleni
    Peleniko Bambi