Imiceele Yabipa

MU NSHILA ishingi, fwe bengi tubomfya amafuta ayafuma kuli carbon. Twensha bamotoka ne fimbayambaya fimbi ifyendela na petro nelyo dizelo. Tubomfya amalaiti ayapangwa na bamashini babomfya coal, natural gas, nelyo oilo. Ku nkuni, ku malasha, kuli natural gas, na kuli coal tulakoshako umulilo wa kwipikila nelyo uwa konta. Iyi mibombele yonse ilafutumwina carbon dioxide mu mwela. Uyu carbon dioxide alekata icikabilila cilefuma ku kasuba.

Na kabili tulafutumwina imyela imbi iya greenhouse mu mwela washinguluka isonde iikata icikabilila. Umwela wa nitrous oxide ulafutumwinwa mu mwela washinguluka isonde ukufuma ku mufundo uupangilwa na nitrogen uubomfiwa mu bulimi. Mu ncende balima umupunga na mulya baliishisha ing’ombe mulafumamo umwela wa methane. Mu kupanga amaplastiki na mu mibombele imbi iya fya maindastri mulafuma umwela wa chlorofluorocarbon (CFC). Umwela wa CFC taupelela fye pa kwikata icikabilila lelo ulonaula no mutika wa ozone uwaba ku nse ya mwela washinguluka isonde.

Ukufumyako fye umwela wa CFC, uyo nomba baleesha ukulama, imyela imbi iikata icikabilila ilefutumwinwa mu mwela washinguluka isonde pa cipimo cilekulilako lyonse. Cimo icilengele, kufulilako kwa bantu pe sonde, e lyo no kufula kwa balebomfya amafuta, ifya kupangapanga mu maindastri, ne fya bulimi. Ukulingana na Enviromental Protection Agency, iyaba mu Washington, abantu pali ndakai bafutumwina mu mwela washinguluka isonde amatani amabilioni 6 aya carbon dioxide ne myela imbi iya greenhouse cila mwaka. Iyi myela ya greenhouse taipwa apo pene iyo; kuti yashala ileelela mu mwela pa makumi ya myaka iingi.

Mupepi na basayantisti bonse balishininkisha ulwa fintu fibili. Ica kubalilapo, mu makumi na mu myanda ya myaka iya nomba line, umwela wa carbon dioxide uuli mu mwela washinguluka isonde ne myela imbi iya greenhouse nafifulilako. Ica cibili, pa myaka 100 iyapitapo, avareji wa fyo isonde likaba pa muulu wa mushili alingilishiwako pa kati ka madigri 0.3 na 0.6 Celsius.

Icipusho twingepusha ca kuti, Bushe ukutumbana kwa myela ya greenhouse uko abantu baletako e kwalenga ukukaba kwe sonde? Basayantisti bamo batila pambi te kwalenga, balondolola ukuti ukukaba kwaingilishiwako takucila pa fyo kulingile ukuba mu cifyalilwa no kuti pambi kasuba e kalenga. Nangu ni fyo, incenshi ishingi mu fya miceele shilasuminisha amashiwi yalembele akabungwe ka Intergovernmental Panel on Climate Change. Kalandile ukuti ukukaba kwaingilishiwako “takulemoneke fyo kwa cifyalilwa epela” kabili katile “nga twapituluka mu bushininkisho bonse, bulemoneko kulangilila ukuti kwalibako ifyo umuntu acitapo pa miceele ye sonde ifyailanga apabuuta.” Nalyo line, pacilipo ukutwishika nga ifyo umuntu acita e filekafye sonde—ukucilisha pa lwa fyo isonde lingangufyanya ukukaba mu mwanda wa myaka uwalenga 21 na pa fyo ifikafumamo fikaba mu kulungatika.

Ukukanashininkisha Kwaimya Ifikansa

Lintu abasambilila ifya miceele basobela ifili no kufuma mu myela ya greenhouse, bashintilila pa fya kupiminako imiceele ifya pali bakompyuta babutukisha kabili abakwatisha amaka. Nangu ni fyo, ni pa mibombele yapikaana iyaba pa kati ka kushinguluka kwe sonde, umwela washinguluka isonde, babemba, amenshi makasa, imipangilwe ya calo, na kasuba e pashintilila imiceele ye sonde. Apo kwabe milandu iingi iyalekanalekana iilenga imiceele ye sonde, tacayanguka kompyuta uuli onse ukusobela mu kulungika icikacitika imyaka 50 nelyo 100 ukufuma pali lelo. Nomba line magazini ya Science yatile: “Incenshi ishingi mu fya miceele shilasoka ukuti tacilati cishibikwe bwino bwino ukuti ifyo umuntu acitacita fyalitendeka ukukafya uno planeti—nelyo ifyo ukukaba kulengwa ne myela ya greenhouse kukabipa ilyo kukafika.”

Ukutwishika e kulenga ukukanasumina ukuti ubusanso bumo e ko buli. Basayantisti abatwishika pa lwa kukaba kwe sonde, capamo na maindastri ayafwaisha ukumwenamo kwa bunonshi mu kusungilila ubusambashi bwabo, balapaasha ukuti ifyaishibikwapo ukufika pali nomba tafingasuminisha ukuti kubeko ukubombelapo kwa kuwamye fintu uko kwingabo kwaumo mutengo. Basosa abati, na kuba, ifili ku ntanshi te kuti fibipe nga fintu bamo batontonkanya.

Abamona pa filengwa na Lesa balasoka ukupitila mu kusoso kuti ukutwishika kwa basayantisti takulingile ukutumpika bakapanga ba mafunde ukwikalapo fye. Nangu line ca cine ukuti imiceele ya ku ntanshi taingesabipa nge fyo bambi batunganya, na kabili kuti cacitike fyo limbi e lyo imibele ingabipo kucila! Ukulundapo, bapelululo kuti ukukanaishiba bwino ifikacitika ku ntanshi takupilibula ukuti tapali icingacitwa ku kucefyako ubusanso. Ku ca kumwenako, abaleka ukupeepa fwaka, tabaloleela ukuti sayansi ibapeele ubushininkisho bwa kuti nga batwalilila ukupeepa, ukwabulo kutwishika bakalwala kansa wa kuli bapwapwa pa numa ya myaka 30 nelyo 40. Balaleka pantu nabamonamo ubusanso kabili balefwaya ukubucefyako nelyo ukubupwisha.

Cinshi Cilecitwa?

Apo fingi filelandwa pa lwa fyo ubwafya bwa kukaba kwe sonde bukulile—e lyo fye na pa lwa nampo nga ubwafya e ko bwaba no kuba—e mulandu wine kubelele imimwene yapusanapusana pa lwa cingacitwa. Pa myaka iingi amabumba ya balolesha pa filengwa na Lesa bakoselesha ukubomfya umulilo uupangwa ukwabula ukukowesha. Amalaiti kuti yapangwa ukufuma ku kasuba, ku mwela, ku milonga, na ku menshi yaba pa nshi ayakaba.

Na kabili abalolesha pa filengwa na Lesa balyeba amabuteko ukupanga amafunde ya kucefyako ukufutumuna imyela iikata icikabilila. Amabuteko yalisumina ukupitila mu kulembe fipangano. Ku ca kumwenako, mu 1992, pa kukumana kwa Earth Summit mu Rio de Janeiro, mu Brazil, abeminishi ukufuma mu fyalo mupepi na 150 basaine icipangano ica kusumina ukukakililwako kwabo ku kucefyako ukufutumuna imyela ya greenhouse, maka maka carbon dioxide. Ico baalefwaya ca kuti pa kuti cikafike mu mwaka wa 2000, umwela wa greenhouse uo ifyalo fyakwatisha amaindastri fifutumuna ukaba naucefiwako ukufika ku fyo wali muli ba 1990. Nangu cingati, ifyalo ifinono filakonka ici cipangano, ifyalo ifingi ifikankaala tafyeshako no kwesha ukubaka ukulaya fyalaile ukushayafya na kwafya. Mu cifulo ca kulacefyako, ifyalo ifingi e lyo ficililemo ukufutumuna imyela ya greenhouse! Ku ca kumwenako, mu United States, catontonkanishiwa ukuti ilyo cikafika mu mwaka wa 2000, carbon dioxide uukalafutumunwa kuti afika ku maperesenti 11 ukucila uwalefutumunwa mu 1990.

Pa kati apa, ukwesha kwalicitwa ukwa kuti ifipangano fya pa kati ka fyalo filekonkwa. Mu cifulo ca kuitemenwa fye ukucefyako ifya kufutumuna nga fintu cali mu cipangano ca mu 1992, kuli ukupatikisha kwa mwi funde ukwa kwimika apa kupeleela mu kufutumuna imyela ya greenhouse.

Ifibimbilwemo mu Kwaluka

Intungulushi sha mapolitiki shifuluka ukumonwa kwati shilesakamana isonde. Nangu ni fyo, shalyangwa na ku fyo uko kwaluka kwingaleta pa bunonshi. Apantu, ukulingana na magazini ya The Economist, amaperesenti 90 aya bantu ba mu calo bashintilila pa kubomfya amafuta yafuma kuli carbon ku kupanga umulilo, ukuleka ukuyabomfya kuti kwafumamo ukwaluka ukukalamba; kabili ifikafuma muli uku kwaluka filekansaninwapo icabipisha.

Nga mu 2010 ukufutumuna imyela ya greenhouse kwalicefiweko amaperesenti 10 pa fyo kwali mu 1990 ni ndalama shinga shingapooswapo? Icasuko cishintiliile pa calo mwaipusha. Langulukeni pa fyo aba ku United States batontonkanyapo, icalo icifutumwina sana imyela ya greenhouse mu mwela ukucila ifyalo fyonse fimbi. Abaceeceeta ifya maindastri basoka ukuti ukucefyako ukufutumuna iyo myela kuti kwalenga ubunonshi bwa United States ukulufya amabilioni ya madola ayengi cila mwaka no kulenga abantu 600,000 ukuba amalofwa. Abalolesha pa filengwa na Lesa mu kupusanako, batila nga ca kuti ukufutumuna imyela ya greenhouse kwacefiwako kuti kwapusushako amabilioni ya madola aya bunonshi bwa calo cila mwaka no kupangako incito ishipya 773,000.

Te mulandu na fintu amabumba ya balolesha pa filengwa na Lesa yalesoka ukuti fimo ficitwepo ukwabulo kushingashinga, kwalibako amakampani ayakalamba—abapanga bamotoka, amakampani yapanga amafuta, e lyo na bemba coal (amalasha), te kuti tukumemo ukubalumbula—ababomfya indalama ishingi nga nshi na maka ku kulenga ubusanso bwa kukaba kwe sonde bumoneke ubunono no kubepa pa lwa fyo ubunonshi bwingawa nga balekele ukubomfya amafuta yapangwa kuli coal.

Ukupaashanya kuletwalilila. Lelo, nangu ni fyo, nga ca kuti abantunse balealula imiceele no kulalandapo fye ukwabulo kucitapo cimo, insoselo ya kuti bonse balanda pa lwa miceele lelo takwaba abacitapo cimo ku kuilungika ikakwata ubupilibulo bupya ubwabipa.

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 23]

(Nga mulefwaya ukumona icikope, moneni muli magazini)

Ukulangilila Ififuma mu Mwela wa Greenhouse

Ififuma mu Mwela wa Greenhouse: Umwela washinguluka isonde, ukupala amaglasi ya mu ncende iitwa greenhouse (mulya bakushisha no kusunga ifimenwa finono), ulekata icikabilila cifuma ku kasuba. Ulubuuto lwa kasuba lulakafya isonde, lelo icikabilila icifumamo—icisendwa ne myengelele ya infrared—tacifuma bwangu mu mwela. Mu cifulo ca ico, imyela ya greenhouse ilacilikila iyi myengelele no kubweseshamo imo iya yene kwi sonde, muli fyo ukulundako ukukaba kwa mushili we sonde.

1. Akasuba

2. Imyengelele ya infrared iicilikilwe

3. Imyela ya greenhouse

4. Imyengelele ilefuma

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 24, 25]

(Nga mulefwaya ukumona icikope, moneni muli magazini)

Amaka Ayalenga Kube Imiceele

Nga tuli no kutesekesha ukukansana kuliko pa lwa kukaba kwe sonde, tulekabila ukutesekesha yamo aya maka ya kutiinya ayalenga imiceele yesu ibe ifyo yaba. Natumone fimo ifyabimbwamo.

1. Akasuba—Intulo ya Cikabilila no Lubuuto

Ubumi pe sonde bwashintilila pe lungu lipyamo umulilo ilishaikulila ilyo twita akasuba. Akasuba ako akaakulapo pa fyalo ifili milioni umo ubwingi, takacelwa kutuma icikabilila no lubuuto lyonse fye. Nga ca kuti ulubuuto ne cikabilila akasuba katuma fyalicefiweko planeti wesu kuti asanguka amenshi makaasa; nga fyalilundilweko isonde kuti lyakaba nga pani wa kusalwilapo. Apantu apo isonde lishingulukila paataluka bamailoshi amamilioni 93 ukufuma ku kasuba, lipokelela fye hafu wa 0.000,000,001 uwa cikabilila cilefuma ku kasuba. Nangu cibe fyo, ici e cikabilila fye calinga ku kupanga imiceele iingalenga ubumi ukubako.

2. Umwela Washinguluka Isonde—Ubulangeti bwe Sonde Ubwakaba

Te kasuba keka kabombela pa fyo isonde lilingile ukukaba; umwela washinguluka isonde lyesu na o ulabomba umulimo wakatama. Isonde no mweshi fyaataluka ku kasuba intamfu imo ine, e co fyonse fibili fipokelela mupepi ne cikabilila cimo cine ukufuma ku kasuba ukulingana ne yo ntamfu. Nangu cibe fyo, ilintu amaavareji ya kukaba kwe sonde yaaba amadigiri 15 Celsius, umweshi wakwata amaavareji ya kutalala ukufika ku madigiri 18 Celsius. Mulandu nshi pabela ubo bupusano? Pantu isonde lyalikwata umwela uwalishinguluka; umweshi tawakwata.

Umwela washinguluka isonde lyesu—icifimbo ce sonde ica oxygen, nitrogen, ne myela imbi—filasungako icikabilila cimo ica kasuba no kuleka icashala cifume. Iyi mibombele ilingi line ipashanishiwa kuli greenhouse. Greenhouse, nga fintu pambi mwingeshiba, cikuulwa cakwata ifibumba no mutenge we glasi nelyo pulastiki. Ulubuuto lwa kasuba lulapula muli ci cikuulwa ukwabula ubwafya no kukafyamo. Pa nshita imo ine, umutenge ne fibumba filenga icikabilila ukukanafumamo bwangu.

Mu kupalako, umwela washinguluka isonde lyesu ulasuminisha ulubuuto lwa kasuba ukupulamo ku kwisakafya umushili we sonde. Lyene, isonde, lilatuma icikabilila mu mwela mu musango wa myengelele ya infrared. Ubwingi bwa iyi myengelele taiya mu lwelele mu kulungatika pantu ilekatwa no kutumwa kabili kwi sonde ku myela imo iyaba mu mwela washinguluka isonde, ukulenga isonde ukulundapo ukukaba. Iyi mibombele ya kukaba itwa ukuti greenhouse effect. Nga ca kuti umwela wesu uwashinguluka isonde tawaleikata icikabilila muli iyi nshila, pe sonde kuti paba nga pa mweshi apaabula ubumi.

3. Ubufuumi—Umwela Wacindamisha uwa Greenhouse

Amaperesenti 99 aya mwela washinguluka isonde yaapangwa ne myela ibili: nitrogen na oxygen. Nangu cingati iyi myela ilabomba umulimo wacindama mu mibombele yapikaana iyafwilisha ubumi pe sonde, tayakumako sana ku kubombela pa fyo imiceele ilingile ukuba. Ni peresenti umo uwa mwela washinguluka isonde e ubombela pa fyo imiceele ilingile ukuba, imyela ya greenhouse iikata icikabilila, iyo isanshamo ubufuumi bwa menshi, carbon dioxide, nitrous oxide, methane, chlorofluorocarbons, na ozone.

Ubufuumi bwa menshi—uuli mwela uufwaikwa sana uwa greenhouse tabumonwa ngo mwela nakalya, apantu amenshi tatwayeshibila mu musango wa mwela. Nalyo line, muli cila kabulungwa ka bufuumi bwa menshi mu mwela washinguluka isonde mwaisulamo icikabilila. Ku ca kumwenako, lintu ubufuumi ubuli mu makumbi bwatalala no kutikama, bulafumya icikabilila, icilenga ubufuumi bupeepuke no kwimina mu muulu. Uku kwenda kwa maka ukwa bufuumi bwa menshi mu mwela uwashinguluka isonde lyesu kulabombo lubali lwakatama kabili ulwapikaana pa fyo imiceele ilingile ukuba.

4. Carbon Dioxide—Yalicindama ku Bumi

Umwela ulandwapo libili libili mu kulanshanya kwa pa lwa kukaba kwe sonde ni carbon dioxide. Cilapelenganya ukulanda bubi bubi pa lwa carbon dioxide ngo mwela fye uukowesha. Carbon dioxide mwela uwacindama uubomfiwa muli photosynthesis, inshila ifilimwa fya katapakatapa fiipangilamo ifya kulya. Abantunse ne nama bapeema oxygen no kufumya carbon dioxide. Ifilimwa fipeema carbon dioxide no kufumya oxygen. Na kuba, ni cimo pa fyo Kabumba apayanya icilenga ukuti ubumi pe sonde bubeko.a Nangu ni fyo, ukucishamo ukukwata carbon dioxide mu mwela washinguluka isonde kuti kwaba kwati mulebika ubulangeti na bumbi pa beti. Kuti bwalenga ifintu ukukabilako.

Umutande Wapikaana uwa Maka

Akasuba no mwela washinguluka isonde te fyeka fye ifipima ifyo imiceele ilingile ukuba. Na fimbi ifyabimbwamo ni fibemba na menshi makaasa ayabako umwaka onse, amabwe ayaba pa muulu wa mushili ne filimwa, ifilengwa na Lesa ifyaba pe sonde, imibombele yalekanalekana iya finama, ifya miti miti ne fimenwa, ne mishingulukile ye sonde. Ukusambilila pa fya miceele kusanshamo mupepi na sayansi onse uwe sonde.

Akasuba

Imyengelele ya infrared iicilikilwe

Umwela washinguluka isonde

Ubufuumi (H20)

Carbon dioxide (CO2)

[Futunoti]