Fwe Bantunse Ni Fwe Bani?

CIMONEKA kwati abantunse balifilwa ukuishiba abene. Uwasumina mu kusanguka Richard Leakey alandile ukuti: “Pa myanda ya myaka iingi aba mano ya buntunse balifwailisha fimo fimo pa lwa mibele ya buntu. Lelo, ku ca bulanda, imibele ya buntu tayakwata ubulondoloshi bumo ubwasuminishiwa.”

Nangu cibe fyo, aba ku Copenhagen Zoo (icifulo ca kutambilako inama) mu kupama balangishe imimwene yabo ukupitila mu kutambisha ifyali mu ng’anda ya bakolwe. Icitabo ca 1997 Britannica Book of the Year cilondololo kuti: “Abena Denmark babili abaupana bakuukile ku muputule wa balendo uwa mu zoo pa kuti bengalacinkulako abatandashi ukuti bakolwe lupwa lwabo ulwapalamisha.”

Ifitabo fimo ifya kuloshako fyalisuminisha ukutunganya kwa musango yo pa kulando kuti paliba bulupwa bwapalamisha pa kati ka nama shimo na bantunse. Ku ca kumwenako, icitabo ca The World Book Encyclopedia, cisoso kuti: “Abantunse, pamo na bakolwe abashakwate micila, tukolwe utwitwa lemur, bakolwe aba micila, na tukolwe utwitwa tarsier, fyaba misango yalekanalekana iya bwina kolwe.”

Nalyo line, icishinka cili ca kuti, abantunse balikwata imibele iingi iyaibela iishaba ku bwina nama. Iyo mibele isanshamo ukutemwa, kampingu, imibele isuma, bumupashi, ubulungi, inkumbu, ukuseka, amano ya butukushi, ukwibukila inshita, ukuishiba umwine, ukutesekesho kuyemba, ukwangwa inshita ya ku ntanshi, amaka ya kututila ifyebo ukufuma ku nkulo ne nkulo, ne subilo lya kuti imfwa te mpela ya kubako kwesu.

Pa kwesho kupalanya iyi mibele ku bwina nama, bamo basonta kuli sayansi ya kusanguka kwa muntontonkanya, iikumbinkanya ukusanguka, sayansi ya muntontonkanya, na sayansi ya fya bwikalo. Bushe sayansi ya kusanguka kwa muntontonkanya yalilondolola bwino bwino pa bwile bwa mibele ya buntu?

Cinshi Caba E Mifwaile ya Bumi?

Robert Wright asoso kuti: “Ishintililo lya sayansi ya kusanguka kwa muntontonkanya lyalyanguka. Umuntontonkanya wa muntu, ukupala icilundwa icili conse cimbi, wapangilwe ku mifwaile ya kupisha utushimu twa lufyalo ku nkulo iyakonkapo; ukuyumfwa na matontonkanyo ififumamo fyumfwikishiwa bwino muli iyi nshila.” Mu mashiwi yambi, ukusanda e mifwaile ikalamba iya bumi, nga fintu calangililwa mu tushimu twa lufyalo lwesu no kulangililwa mu mibombele ya muntontonkanya wesu.

Na kuba, “icifyalilo ca muntu,” ukulingana na sayansi ya kusanguka kwa muntontonkanya, “ca bukaitemwe bwa bukalushi ubwa kufwayo kusanda.” Icitabo ca The Moral Animal (Inama ya Mibele Isuma) cisoso kuti: “Ukusalulula kwa cifyalilwa ‘kufwaya’ ukuti abaume balelaala na banakashi abengi.” Ukulingana ne mfundo ya musango yu, limo limo no bulalelale bwa kufwaya abanakashi bumonwa nge cifyalilwa. Nangu fye ukutemwa kwa bafyashi kumonwa nge nshila iyaletelwe no tushimu twa lufyalo ku kulenga abana bapusuke. Muli fyo, imimwene imo ikomaila pa bucindami bwa bupyani bwa lufyalo pa kuti ulupwa lwa buntunse lwingatwalilila ukubako.

Ifitabo fimo fya kuisambilishishamo nomba filekonka ukulelola sayansi ya kusanguka kwa muntontonkanya. Cimo ica fyene cilondololo kuti icifyalilo ca muntu “tacapusana sana ne cifyalilo ca bachimpanzee, bagorilla, nelyo bakolwe.” Na kabili cisoso kuti: “Kuli sayansi ya kusanguka, . . . ukusanda kwalicindamisha.”

Lubali lumbi, Baibolo isambilisho kuti Lesa abumbile abantu ku mifwaile yacila pa kusanda fye. Twalengelwe mu “cata” ca kwa Lesa, no lupiko lwa kulangisha imibele yakwe, maka maka ukutemwa, ubulungi, amano, na maka. Ukusanshako imibele yaibela iya bantunse iilumbwilwe ku numa, kuti twamona umulandu Baibolo yacindamikila abantunse ukucila inama. Na kuba, Baibolo isokololo kuti Lesa abumbile abantunse ukukwata ukufwaisha kwa kwikala kuli pe na pe e lyo no kukwata amaka ya kuipakisha ukufikilishiwa kwa uko kufwaisha mu calo cipya icalungama ica kwa Lesa.—Ukutendeka 1:27, 28; Ilumbo 37:9-11, 29; Lukala Milandu 3:11; Yohane 3:16; Ukusokolola 21:3, 4.

Ifyo Twasumina Filambukila Ubumi Bwesu

Ukwishibe mimwene yalungama kwalipusana sana no kutunganya fye, pantu ifyo twasumina pa lwa ntuntuko shesu filambukila ubumi bwesu. Kalemba wa lyashi lya kale H. G. Wells alandile pa fyo abengi basondwelele pa numa icitabo ca kwa Charles Darwin ica Origin of Species calembelwe mu 1859.

“Abengi balifuupwike. . . . Abengi balilufishe icisumino pa numa ya 1859. . . . Ku kupwa kwa myaka ya ba 1800, abakankaala basumine ukuti balitungulwike ukupitila mu Ukushombokela Ubumi, muntu abakosa na bacenjela bacimfya abashakosa kabili abafwaya apa kushintilila. . . . Balandile ukuti umuntu apala inama iyendela pamo ne shinankwe pamo ngo mumbulu wa ku India. . . . Bena bamwene ukuti calilingile ukuti imimbulu iyakwatisha amaka mwi bumba lya bantunse ilecusha no kucimfya imimbulu iishakosa.”

Mu kumfwika, calicindama ukunonke mimwene yalungama pa lwa fintu fwe bantu twaba. Pantu, nga fintu umo uwasumina mu kusanguka aipwishe ati, “nga ca kuti imfundo ya kale iya kwa Darwin . . . yanenwine imibele ya bantu ba ku Masamba, cinshi cikacitika lintu ubulondoloshi bupya [ubwa sayansi ya kusanguka kwa muntontonkanya] bukasalangana?”

Apantu ifyo twasumina pa lwa ntuntuko shesu filambukila inshila tumwenamo ubumi ne nshila tumwenamo icalungama ne calubana, icilekabilwa kubebeta ici conse icipusho.

[Amashiwi pe bula 20]

Kalemba wa lyashi lya kale H. G. Wells alandile pa fyo abengi basondwelele pa numa icitabo ca kwa Charles Darwin ica Origin of Species calembelwe mu 1859 ati: “Abengi balifuupwike. . . . Abengi balilufishe icisumino pa numa ya 1859”