Mu Cata ca kwa Lesa Nelyo ica Nama?
UMUNTU wa ntanshi, Adamu, aali ni “mwana Lesa.” (Luka 3:38) Inama tayatala aitwapo muli uyu musango. Nalyo line, Baibolo ilangilila ukuti muli fimo abantunse balipalana ne nama. Ku ca kumwenako, fyonse fibili abantunse ne nama myeo. Ukutendeka 2:7 kusoso kuti, lintu Lesa abumbile Adamu, ‘umuntu aishilebe cibumbwa ca mweo.’ Abena Korinti wa Ntanshi 15:45 alanda cimo cine ati: “Umuntunse wa ntanshi, Adamu, aishilebo mutima wa mweo.” Abantunse myeo, e co umweo tacingabe cintu icishimoneka icipusunsuka imfwa ya mubili.
Ukulosha ku nama, Ukutendeka 1:24 kutila: “Pe sonde napafumye ifibumbwa fya mweo mu misango ya fiko, ifitekwa, ne fikulika, ne nama sha mpanga mu misango ya fiko.” Nangu cingati Baibolo icindika abantunse pa kusokololo kuti twabumbilwe mu cata ca kwa Lesa, na kabili itucinkulako ulwa cifulo cesu ica pa nshi pamo nge myeo ya pano nse, pamo ne nama. Nalyo line, kwalibako icintu cimbi ico fyonse fibili umuntunse ne nama fyakwata.
Baibolo ilondololo kuti: “Iciponena abana ba bantu e ciponena ne nama; cimo cine ciponena fyonse fibili. Ifyo yabe mfwa ya aba, e fyo yabe mfwa ya isho . . . Umuntu tacila nama . . . Fyonse fibili fileya ukuntu kumo; fyonse fibili fyafumine ku lukungu, na fyonse fibili fibwelela ku lukungu.” Ee, na mu mfwa umuntunse ne nama fyalipalana. Fyonse fibili fibwelela “ku lukungu,” nelyo “ku mushili,” kuntu fyafumine.—Lukala Milandu 3:19, 20; Ukutendeka 3:19.
Lelo mulandu nshi imfwa iletela abantunse ubulanda ubukalamba? Mulandu nshi tufulukila ukwikala kuli pe na pe? Kabili mulandu nshi tufwile ukubela ne mifwaile mu bumi? Cine cine, twalipusana ne nama apakalamba!
Umo Twapusana ne Nama
Bushe kuti mwaba aba nsansa nga ca kuti ukulya, ukulaala, no kufyala e mifwaile ya bumi epela? Itontonkanyo lya musango yu lifuupula nangu fye bakalapashi abasumina mu kusanguka. Uwasumina mu kusanguka T. Dobzhansky alembo kuti: “Abantu aba muno nshiku, abashilimuka aba mintelengu na basumina ukuti Lesa ni nkama, mu mitima yabo tabengasengauka ifipusho fya kale ifya kuti: Bushe ubumi bwandi bwalikwata ubupilibulo bumo ne mifwaile imo pa mbali ya kuisunga ukubo mumi no kukonkanyapo umutande wa bumi? Bushe icalo muntu naba calikwata ubupilibulo?”
Na kuba, ukukaana ukuti Kabumba e ko aba takulesho muntu ukufwailisha ubupilibulo bwa bumi. Ukwambula kalemba wa lyashi lya kale Arnold Toynbee, Richard Leakey alembo kuti: “Ici ica bupe ca bumupashi ubwa [muntunse] cimuletela ukushomboka mu bumi bwakwe pa kuti amone apo bayampanina ne calo cintu afyalilwamo.”
Nalyo line, ifipusho fikalamba pa lwa cifyalilo ca muntu, intuntuko shesu, na bumupashi bwesu fitwalilila fye. Mu kumonekesha, pa kati ka muntunse ne nama paliba umuyenge ukalamba. Bushe ubukulu bwa uyu muyenge bwaba shani?
Umuyenge Ukalamba Uushingacilukwa?
Umuyenge ukalamba uwapaatukanya abantunse ku nama e bwafya bukalamba ubwa mfundo ya kusanguka. Bushe mu cine cine, ubukulu bwa uyu muyenge bwaba shani? Langulukeni fimo ifyo abene abasumina mu kusanguka bashimika pa lwa wene.
Ndubulwila uwalumbuka uwa mfundo ya kusanguka mu mwanda wa myaka uwalenga 19, Thomas H. Huxley, alembele ukuti: “Nalishininwa apakalamba ukucila uuli onse pa lwa bukalamba bwa muyenge bwaba pa kati ka . . . muntunse ne nama . . . , pantu umuntunse fye eka e wakwate ca bupe icawamisha ica kulanda kwalamuka kabili ukwalondoloka [kabili] . . . alisumbuka kwati fye ni pa muulu wa lupili, alicila icipimo ca nama shinankwe isha pa nshi.”
Uwasumina mu kusanguka Michael C. Corballis alandile ukuti “paliba ubupusano bukalamba pa kati ka bantunse na bakolwe bambi . . . ‘Bongobongo wesu alikulapo imiku itatu ukucila kolwe uwalingana na ifwe ubukulu.’” Kabili incenshi ya fya bongobongo Richard M. Restak yalondololo kuti: “Bongobongo wa [muntunse] e cilundwa fye ceka mu calo caishibikwa icifwaisha ukuishiba icine ceka.”
Leakey asumino kuti: “Ukuishiba kuletela basayantisti ubwafya, ubo bamo batila tabwingapwishiwa. Amaka ya kwibukila yantu umo umo uwa ifwe twakwata yaliwamisha ica kuti yatungulula fyonse ifyo tutontonkanya no kucita.” Na kabili asoso kuti: “Ululimi lulangililo kuti mu cine cine paliba umuyenge pa kati ka baHomo sapien [abantunse] ne fintu fimbi ifya pano isonde.”
Ukusonta kuli cimbi icawamisha pa lwa muntontonkanya wa muntu, Peter Russell alembo kuti: “Te ca kutwishiko kuti ukwibukisha ni kumo ukwa kulingulula kwa muntunse ukwacindamisha. Ukwabula kwene takwingaba ukusambilila . . . , imibombele yalamuka, ukulunduluka kwa lulimi, nangu fye imibele iili yonse . . . iyaseeka ku muntunse.”
Ukulundapo, inama tashipepa. E ico, Edward O. Wilson alandile ukuti: “Ukufwaisha ukupepa cintu icapikana kabili ica maka icaba mu muntontonkanya wa muntu kabili mu kumonekesha caba lubali lwapampamikwa ulwa cifyalilo ca muntu.”
Robert Wright asumino kuti, “Imibele ya muntunse iletako ifisungusho fimbi ifingi ifya mfundo ya kwa Darwin. Bushe ukusekesha no kuseka fibomba mulimo nshi? Mulandu nshi abantu bayebelela pa kufwa? . . . Bushe mu cine cine, icililishi cibomba mulimo nshi? . . . Nomba apantu umuntu nafwa, ni shani fintu icililishi cibomba ku lufyalo?”
Uwasumina mu kusanguka Elaine Morgan asumino kuti: “Ifisungusho fine ifyapulamo pa lwa bantunse ni fi: (1) mulandu nshi abantunse babomfesha amolu yabili pa kwenda? (2) mulandu nshi balufishe amasako yabo? (3) mulandu nshi bakwatila babongobongo abakulu aba musango yu? (4) mulandu nshi basambilile ukulanda?”
Bushe abasumina mu kusanguka basuka shani ifi fipusho? Morgan alondolola ati: “Ifyasuko fyaseeka kuli ifi fipusho ni fi: (1) ‘Tucili tatulaishiba’; (2) ‘Tucili tatulaishiba’; (3) ‘Tucili tatulaishiba’; kabili (4) ‘Tucili tatulaishiba.’”
Imfundo Tushingacetekela
Kalemba wa citabo ca The Lopsided Ape alandile ukuti ubufwayo bwakwe “bwali bwa kupayanya ubulondoloshi bwa cinkumbawile ubwa kusanguka kwa muntunse mu kupita kwa nshita. Ukusondwelela ukwingi kwali kwa kutunganya fye, maka maka kwashimpilwe pa meno, amafupa, na mabwe ifya kale kabili ifya ncepela fye.” Na kuba, nangu fye ni mfundo ya ntanshi iya kwa Darwin tayapokelelwa ku bengi. Richard Leakey asoso kuti: “Ukulongola kwa kwa Darwin pa lwa kusanguka kwesu kwalyandatile sayansi wa fya buntunse ukufika fye na ku myaka ya nomba line, lintu casangilwe ukuti cali cilubo.”
Abengi abasumina mu kusanguka, ukulingana na Elaine Morgan, “balileka ukucetekela mu fyasuko batontonkenye ukuti balishibe imyaka 30 iyapitapo.” E ico, te ca kupapa ukuti imfundo shimo isho abasumina mu kusanguka basumine shalibongoloka.
Ifya Kufumamo Ifya Kalanda
Ukufwailisha kumo kwasangile ukuti impendwa ya nama ishikota ishitamfiwa ku nama iilume yalyampana no bupusano mu bukulu bwa mubili ubwa shilume ne shikota. Pali uyu mulandu, bamo balisondwelelo kuti ukwampana kwa bwamba ukwa bantunse kulingile ukupalana no kwa bachimpanzee, apantu bachimpanzee abalume, ukupala abantunse abaume, balikulapo panono ukucila abakota. E co bamo bapelululo kuti ukupala bachimpanzee, abantunse balingile ukusuminishiwa ukukwata abanakashi ukucila pali umo. Na kuba, e fyo abengi bacita.
Lelo icimoneka ukubomba bwino kuli bachimpanzee mu cinkumbawile caliba ica busanso ku bantunse. Ifishinka filangililo kuti bucitobo, butungulula ku bulanda bwa ndupwa shabongoloka, ukuponya amafumo, amalwele, ukucenwa kwa muntontonkanya ne nkuntu, ubufuba, ulukaakala lwa mu lupwa, na bana abalekeleshiwa abashingateuluka lintu balekula, kabili mu kupelako abakonkanyapo ulunsambunsambu lwabipa. Nga ca cine ukuti abantunse balipalana ne nama, mulandu nshi ifi fintu filetelo bulanda ku bantunse?
Na kabili imfundo ya kusanguka ilatwishika ukushila kwa bumi bwa muntunse. Ni pa mulandu nshi ubumi bwa muntunse bwingaba ubwashila nga ca kuti tusoso kuti takwaba Lesa no kuimona fwe bene nga abacilako fye ukucindama panono pa nama? Bushe ni pa mulandu wa kulamuka kwesu? Nga cali ifyo, lyene icipusho caimikwe mu citabo ca The Human Difference kuti calinga nga nshi, icitila: “Bushe muli umulinganya ukumona abantunse nga abacindama ukucila imbwa na banyau pa mulandu fye wa kuti twalikwete amashuko yonse [aya kusanguka]?”
Ilintu ukulongola kupya ukwa mfundo ya kusanguka kulesalangana, “mu kushininkisha kukambukila apakalamba imimwene ya mibele isuma,” e fisosa icitabo ca The Moral Animal (Inama ya Mibele Isuma). Lelo yaba mibele ya bukalushi iishintilila pa kutunganya ukuti twapangilwe ukupitila mu “kusalulula kwa cifyalilwa,” muntu, “abakosa na bacenjela bacimfishe abashakosa kabili abafwaya apa kushintilila,” nga fintu H. G. Wells asosa.
Mu kumonekesha, imfundo ishingi sha basumina mu kusanguka ishaonawile imibele isuma pa myaka iingi shalibongololwa ku mimwene ya ncenshi iyaishilekonkapo. Lelo ubusanso bwa kuti ubonaushi ubwaletelwe ne mfundo sha musango yo e po bucili.
Ukupepa Ububumbo Nelyo Kabumba?
Ukusanguka kulosha amenso ya muntu pa nshi ku bubumbo pa kufwaya ifyasuko, te mu muulu kuli Kabumba. Lubali lumbi, Baibolo ilosha amenso yesu mu muulu kuli Lesa wa cine pa kuti twingaba ne mibele isuma e lyo ne mifwaile mu bumi. Na kabili ilondololo mulandu tushombokela pa kusengauka ukulufyanya no mulandu imfwa isakamikila abantunse fye beka. Ukulundapo, ubulondoloshi bwa Baibolo pa mulandu twalemenena ku kucita ifyabipa bumonekela ku mibele ya muntontonkanya no mutima ifya muntu. Tulemulaalika ukulanguluka ubo bulondoloshi bwa kwikusha.
[Ifikope pe bula 23]
Bushe ubukulu bwa muyenge bwaba pa kati ka muntunse ne nama bwaba shani?