Ukwaluka Kukalamba Ukwawamisha
Icitabo ca The Times Atlas of the 20th Century citila: “Mu 1900 isonde lyalepekanishisha ukwingila mu nshita imo iya kwaluka kukalamba nga nshi mu fyo abantunse baacita. Ubwikashi bwa kale bwalipyenwe ku bwikashi bupya.”
ICITABO cambwilwe pa muulu citila ku kutendeka kwa mwanda wa myaka uwalenga 20, “isonde lyaingile mu nshita yaibela iya tooloto no lukaakala.” Muli uyu mwanda wa myaka mwali inkondo ishingi ukucila imyanda ya myaka imbi iyapitapo, kabili shaipeye abantu ukucila pa mamilioni 100.
Muli iyi nkulo, inkondo shaipeye abengi abashili bashilika ukucila kale lyonse. Mu Nkondo ya Calo iya Kubalilapo, amapesenti 15 abafwile bali bantu abashali bashilika. Lelo mu Nkondo ya Calo iya Cibili, mu fyalo fimo abashali bashilika balifwile sana ukucila abashilika. Pa minshipendwa ya bantu abaipaiwe mu nkondo ukutule lyo, abengi bantu abashali bashilika. Ulu lonse ulukaakala lwalifikilisha ukusesema kwa mu Baibolo ukulanda pa waikala pali ‘kabalwe uwakashika, uwapeelwe ukusendo mutende pe sonde.’—Ukusokolola 6:3, 4; Mateo 24:3-7.
Ukwaluka kwa Mibele
Umwanda wa myaka uwalenga 20 walifikilisha ukusesema ukusangwa pali 2 Timote 3:1-5, ukutila: “Lelo ishibe ci, ukuti mu nshiku sha kulekelesha mukesaba inshita ishayafya. Pantu abantu bakaba abaitemwa, abatemwe ndalama, aba mataki, aba miiya, aba miponto, aba bucintomfwa ku bafyashi, abashitootela, abashashila, abaumalala, abatalama, aba lwambo, ababulo kuiteka, abankalwe; bakaba abashatemwa busuma, bashikamfutu, bacintalika, abatuumikwa, abatemwo kwangala ukucisho kutemwa Lesa; abantu abakwate mimonekele ya bukapepa, lelo abakaana amaka ya buko.”
Abantunse bashapwililika lyonse balacitako imibele ya musango yu. Lelo mu mwanda wa myaka uwalenga 20, imibele ya musango yo yalibipilako no kusalangana. Akale abantu abalecita imibele ilumbwilwe pa muulu balemonwa nga bacintomfwa—nangu fye ukumonwa nga babifi. Nomba na bantu fye “abakwate mimonekele ya bukapepa” baleya balemona imibele ya musango yo nge ishalubana.
Pa nshita imo abapepa balecimona nge shiku nga ca kuti abantu babili bali mu cupo ca kutoolana. Ukupula abana kwalemonwa ngo museebanya, nga fintu ukulaalana kwa mwaume no mwaume munankwe kwalemonwa. Abantu abengi balipatile ukuponya amafumo, no kulekana. Abantu balipatile ubufumfuntungu mu fya bukwebo. Lelo pali nomba, nga fintu icitabo cimo cisosa, “batila fyonse fyaliba fye bwino.” Mulandu nshi? Umulandu umo wa kuti “aba bukaitemwe abashifwaya bambi ukubeba ifya kucita balamwenamo.”
Ukusuula ifipimo fyasumbuka ifya mibele isuma muli uno mwanda wa myaka kwalyalula ifyo bafwile ukutangisha. Icitabo ca The Times Atlas of the 20th Century cilondolola ukuti: “Mu 1900 ifyalo na bantu tabalebomfya indalama ku kumona ifyo bacindama. . . . Ku kupwa kwa mwanda wa myaka uwalenga 20 ifyalo fyalebomfya maka maka ubunonshi ku kumona ifyo fyalundulwike. . . . E fyo na bantu batendeke ukulamona ifyuma.” Ilelo ifyangalo fya cela mushuke filelenga abantu ukutemwa indalama, ilintu ifilimba, batelevishoni, amafilimu, na mavidio filekoselesha abantu ukutemwisha ifikwatwa. Nangu fye ukutambisha ifyangalo fya kucimfyanya no kusabankanya ifya kucimfyanya ficincisha abantu ukuti, napamo indalama e shacindama ukucila fyonse, no kuti shalicindama sana.
Abapalamana Lelo Abashumfwana
Ku kutendeka kwa mwanda wa myaka uwalenga 20, abantu abengi baleikala mu mishi. Cishimikwo kuti ku kutendeka kwa mwanda wa myaka uwalenga 21, ukucila pali hafu wa bantu mu calo bakakuukila mu matauni. Icitabo ca 5000 Days to Save the Planet citila: “Umulimo wa kuwamyako imikalile ya bekashi ba mu matauni aba ndakai, na ba ku ntanshi, kuleletako amafya ayalemoneka kwati tayengapikululwa.” Magazini wa UN World Health alandile ukuti: “Abantu abekala mu matauni balefulilako. . . . Iminshipendwa ya bantu . . . nomba bekala mu mibele iingabalwalika nangu fye ukubepaya.”
Kwena icilepapusha ca kuti nangu cingati mu matauni abantu balipalamana sana, e lintu bacilileko ukukanaumfwana! Batelevishoni, amafoni, na Intaneti no kushita ifipe mwi tuka ukubomfya ifibombelo pamo nga bakompyuta, nangu ca kuti fyaliba bwino, filalenga abantu ukutalukana. E ico inyunshipepala ya ku Germany iya Berliner Zeitung yasondwelele aiti: “Umwanda wa myaka uwalenga 20 waba mwanda wa myaka uwa kufulilako kwa bantu kabili uwa kutalalilwa.”
Ici e cilenga ubwafya pamo nga bulya ubwacitike ku Hamburg, mu Germany, uko basangile icitumbi ca mwaume umo uwafwilile mu ng’anda ninshi palipita ne myaka isano! Magazini wa Der Spiegel atila: “Takwali nangu umo uwalefuluka uyu muntu, ukusanshako fye balupwa, abena mupalamano kumo no buteko.” Uyu magazini alundilepo ati: “Ku bekashi abengi ici cilelangilila icipimo ca kutiinya ica fyo abantu cila bushiku bashisakamana no kukanaumfwana na bantu banabo mu matauni yakalamba.”
Te sayansi fye ne fya kupangapanga filengele imibele yabipa iya musango yo. Abantu maka maka e balengele. Ukucila kale lyonse muli uno mwanda wa myaka mwaliba abantu abengi “abaitemwa, abatemwe ndalama, . . . abashitootela, . . . abaumalala, abatalama, . . . abashatemwa busuma, . . . abatemwo kwangala ukucisho kutemwa Lesa.”—2 Timote 3:1-5.
1914, Umwaka Uwaibela
Ukulingana na Winston Churchill, “ukutendeka kwa mwanda wa myaka uwalenga 20 kwamoneke kwati kukaletako ifisuma ne cibote.” Abengi batontonkenye ukuti kukaletako inshita ya mutende no lubanda ifishabala afimonwapo. Lelo, mu 1905 Ulupungu lwa kwa Kalinda ulwa ciNgeleshi ulwa September 1 lwasokele ukuti: “Kukabako inkondo nomba line,” kabili lwalandile ukuti “ukwaluka kukalamba” kukatendeka mu 1914.
Na kuba, mu kubangilila mu 1879, uyu magazini alandile ukuti 1914 ukaba mwaka waibela. Mu myaka yakonkelepo lwalandile ukuti ukusesema kwa mu Baibolo ukwa mwi buuku lya kwa Daniele kwalangile ukuti 1914 wali mwaka lintu Ubufumu bwa kwa Lesa bwaimikwe mu muulu. (Mateo 6:10) Nangu ca kuti 1914 tayali ni nshita Ubufumu bwatendeke ukuteke sonde lyonse, yali ni nshita bwatendeke ukuteka.
Ukusesema kwa mu Baibolo kwasobele ukuti: “Mu nshiku sha shamfumu ishi [ishabako pali ino nshita] Lesa wa mu muulu akemyo bufumu [mu muulu] ubushakonaulwe umuyayaya.” (Daniele 2:44) Bulya Bufumu, ubutekwa na Kristu nge Mfumu, bwatendeke ukulonganika pano isonde abantu abatiina Lesa abalefwaya ukuba abatekwa ba buko.—Esaya 2:2-4; Mateo 24:14; Ukusokolola 7:9-15.
Lintu Ubufumu bwaimikwe mu muulu mu 1914, “inshiku sha kulekelesha,” shalitendeke, e kutila, ukutendeka kwa ciputulwa ca nshita icikapwa ilyo ubwikashi ubulipo nomba bukonaulwa. Yesu asobele ukuti inkondo sha calo, ifipowe, ifikuko, ifinkukuma fya bonaushi, na bumpulamafunde ukufulilako ukusanshako abantu ukukanatemwa Lesa na bantu banabo e fikaba icishibilo ca kutendeka kwa iyi nshita. Yesu atile, ifi fyonse, “e citendekelo ca kushikitika kwa kupaapa.”—Mateo 24:3-12.
Icalo Icipya Sana Nacipalama
Nomba napapita imyaka 85 apo “inshiku sha kulekelesha” shatendekela, kabili tulepalamina lubilo lubilo ku mpela ya bwikashi buno ubwabipa. Mu kwangufyanya Ubufumu bwa kwa Lesa, ubutekwa na Kristu, “bukashonaula no kupesha aya mabufumu yonse [ayabako nomba], kabili bukeminina umuyayaya.”—Daniele 2:44; 2 Petro 3:10-13.
Ca cine, Lesa akafumyapo ububifi bonse pe sonde no kulenga abantu aba mitima yalungama ukwingila mu calo icipya sana. “Abatambalala bakekala mu calo, na ba mpomfu bakashalamo; Lelo ababifi bakaputulwa mu calo, na bafutika bakafumpulwamo mu calo.”—Amapinda 2:21, 22.
Mwandi ubu bukombe bwa kusekelela ubukabila ukubilwa icalo conse! Ubufumu bwa kwa Lesa bukapwisha amafya ayaishilebipilako mu mwanda wa myaka uwalenga 20 pamo nge nkondo, ubupiina, ukulwala, ulufyengo, ulupato, ukunyanyantila abantu, ubulofwa, bumpulamafunde, ubulanda, imfwa.—Moneni Amalumbo 37:10, 11; 46:8, 9; 72:12-14, 16; Esaya 2:4; 11:3-5; 25:6, 8; 33:24; 65:21-23; Yohane 5:28, 29; Ukusokolola 21:3, 4.
Bushe kuti mwatemwa isubilo lya kwikala kuli pe na pe mu calo ca bulungami ica nsansa shishaifulila? Ipusheni Inte sha kwa Yehova nga mulefwaya ukwishibilapo na fimbi. Bakamulanga muli Baibolo wenu ukuti imyaka ya kwaluka kukalamba iya mwanda wa myaka uwalenga 20 ili no kupwa nomba line kabili pa numa ya ico mukaipakisha amapaalo ya muyayaya!
[Icikope pe bula 10]
Icalo icipya sana nacipalama