‘Ukwaluka Ukukalamba Nga Nshi’

Icitabo ca The Times Atlas of the 20th Century citila: “Mu mwanda wa myaka uwalenga 20 mwali ukwaluka kukalamba ukwapulilemo nga nshi kabili ukwaanene sana ukucila fyonse ifyo abantunse baacita mu mwanda wa myaka uuli onse.”

PA KULANDA pa mwanda wa myaka uwalenga 20, abengi kuti basuminisha ifyo kalemba mukalamba wa magazini wa Time, Walter Isaacson alandilepo ati: “Nga twalinganyako ku myanda ya myaka imbi, uno mwanda wa myaka walicililemo ukupapusha, ukucilimusha, inshita shimo waletiinya sana, kabili lyonse walecincimusha.”

Gro Harlem Brundtland, uwali cilolo mukalamba wa calo ca Norway, na o wine atila uno mwanda wa myaka witwa ati “umwanda wa myaka ilyo ifintu fyabipile sana, . . . ilyo abantunse bacitile ububi ubushaibipila nga nshi.” Asoso kuti wali “mwanda wa myaka uwa buyantanshi bukalamba [kabili mu ncende shimo] mwali ukulunduluka kwa bunonshi ukushatalile akubako.” Lelo, pa nshita imo ine, ifintu tafyakawame ku ntanshi ku bekala mu ncende sha mu matauni umwaba ubupiina umo “abantu batitikana kabili umwafula amalwele ayalengwa no bupiina ne fiko ifyaba mpanga yonse.”

Ifimfundawila fya Bupolitiki

Ilyo umwanda wa myaka uwalenga 20 watendeke, incende ishingi pe sonde shaletekwa ne shamfumu sha ku bufumu bwa kwa Manchu mu China, Ubufumu bwa bena Turkey, na mabufumu ya mu Bulaya ayafulilako. Ubufumu bwa bena Britain fye bweka bwaleteka icakaniko cimo pa fyakaniko fine ifye sonde no kuteka amapesenti 25 aya bantu bonse pe sonde. Lelo umwanda wa myaka uwalenga 20 tawapwile no kupwa, aya mabufumu yonse yalilobele. Icitabo ca The Times Atlas of the 20th Century citila: “Inkulo lintu ifyalo fimo fyalepoka ifyalo fimbi yalipwile mu 1945.”

Ilyo ukuteka kwa bamwisa kwapwile, calengele ukuti ukulwila ubuntungwa bwa kuiteka ukwatebelele Ubulaya pa kati ka myaka ya ba 1600 na 1800 kusalanganine ku fyalo fimbi. Icitabo ca The New Encyclopædia Britannica citila: “Ilyo Inkondo ya Calo iya Cibili yapwile, abantu mu fyalo ifingi fya mu Bulaya balilekele ukulwila ubuntungwa bwa kuiteka . . . Lelo, ku Asia na mu Afrika ukulwila ubuntungwa bwa kuiteka kwalilundulwike lubilo lubilo, maka maka pa mulandu wa kulwisha ukutekwa kuli bamwisa.” Kuli pele pele, ukulingana ne citabo ca The Collins Atlas of World History, “ifyalo fya ku Asia na Afrika ifishaliko kale fyalipangilwe, kabili inkulo iyatendeke imyaka 500 iyapitapo ilyo Ubulaya bwaleteka ifyalo fimbi yalipwile.”

Ilyo amabufumu yawile, ifyalo ifyapokele ubuntungwa bwa kuiteka fyalipangilwe kabili fingi fyali ne mitekele ya demokrasi. Ilingi line, mu Nkondo ya Calo iya Cibili, amabuteko yamo pamo nga amabuteko ya maka aya bumung’ang’ina fyonse aya ku Bulaya na ku Asia yalilwishishe sana imitekele ya demokrasi. Aya mabuteko yanyanyantile ubuntungwa bwa muntu umo umo no kumyo lupaka pa bunonshi, pa fya kusabankanishishamo amalyashi, na pa milalo ya fita. Lelo pa numa ya kupoosa indalama ishingi na bantu abengi ukufwilapo, amatukuto yabo aya kufwaya ukuteka isonde lyonse yasukile yacilimwa.

Umwanda wa Myaka uwa Nkondo

Maka maka inkondo e yalenga ukuti umwanda wa myaka uwalenga 20 upusaneko ku myanda ya myaka yonse iyapitapo. Ukukuma ku Nkondo ya Calo iya Kubalilapo, kalemba wa lyashi lya kale umwina Germany, Guido Knopp alembo kuti: “Pa August 1, 1914: Takwali uwatungenye ukuti umwanda wa myaka uwalenga 19, uwaletele abena Bulaya inshita ya mutende iyalepa, wapwile pali ubu bushiku; kabili takwali uwailwike ukuti umwanda wa myaka uwalenga 20 watendeke lilya line—lintu inkondo iyasendele imyaka 30 yatendeke no kulangilile ifyabipa abantu bengacita ku bantu banabo.”

Profesa wa lyashi lya kale, Hugh Brogan, atucinkulako ati: “Ukwambukila uko ilya nkondo yaambukile icalo ca United States kwali ukukalamba, ukwa kutiinya, kabili ilelo [mu 1998] e po kucili.” Profesa wa lyashi lya kale pa Harvard University, Akira Iriye, alembele ati: “Inkondo ya Calo iya Kubalilapo yalyalwile ifintu apakalamba ku East Asia na ku United States mu nshila ishingi.”

E ico, icitabo ca The New Encyclopædia Britannica cisoso kuti inkondo ya calo iya kubalilapo ne ya cibili “fyalyalwile apakalamba amapolitiki ya fyalo fya mu mwanda wa myaka uwalenga 20.” Citila “Inkondo ya Calo iya Kubalilapo yalengele ukuti amabufumu yakalamba yane yawe . . . , yalengele abena Bolshevik ukwalula ubuteko bwa Russia, kabili . . . yalengele kubalamuke Inkondo ya Calo iya Cibili.” Na kabili ici citabo citwebo kuti ishi nkondo sha calo “shaipeye, ukwipayaula, no konaula abantu abengi abashatala abalofiwapo.” Guido Knopp na o atila: “Ubunkalwe no bukalushi bwa bantunse bwalicilile mu cipimo. Pali ishi nkondo . . . e patendekele inkulo umo abantunse bashalemonwa nga bantu, lelo balemonwa nge fibombelo.”

Pa kucincintila inkondo shabipisha isha musango yo, akabungwe ka League of Nations kalipangilwe mu 1919. Ilyo kafililwe ukusungilila umutende pe sonde, kaishilepyanwa na United Nations. Nangu ca kuti yalicincintila inkondo ya calo iya citatu, UN yalifililwe ukucincintila ukuumana kwa fyalo fyakwatisha amaka, ukwaletele icintiinya ca nkondo ya manyukiliya pa myaka iingi. Kabili yalifilwa ukucincintila inkondo shinono ishilwikwa mwi sonde lyonse, pamo nga ku citungu ca Balkans.

Ilyo ifyalo fya mwi sonde fyalefulilako, calyafishe ukusungilila umutende pa kati ka fiko. Nga mwalinganya mapu wa muno nshiku kuli mapu wa myaka ilyo kushilaba Inkondo ya Calo iya Kubalilapo, mwalamona ukuti ku kutendeka kwa mwanda wa myaka uwalenga 20, ifyalo nalimo 51 mu Afrika ne fyalo 44 ku Asia ifyabako ilelo fyali tafilapoka ubuntungwa bwa kuiteka. Pa fyalo 185 ifya mu United Nations, ifyalo 116 fyali tafilapoka ubuntungwa pa nshita UN yapangilwe mu 1945!

“Cimo ica Finjelengwe Fikalamba”

Ilyo umwanda wa myaka uwalenga 19 walepalamina ku kupwa, Ubufumu bwa bena Russia bwali e bufumu bwakulishapo pe sonde. Lelo bwaleya bulebongoloka lubilo lubilo. Ukulingana na kalemba Geoffrey Ponton, abantu abengi batontonkenye ukuti “ukwalula ubuteko ukucila ukwalula fye ifintu fimbi e cintu icalekabilwa.” Alundako ati: “Lelo inkondo ikalamba, e kutila, Inkondo ya Calo iya Kubalilapo, ne fimfulunganya fyaishilekonkapo, e fyalengele ukuti kubeko ukwaluka kwine kwine ukwa buteko.”

Ilyo abena Bolshevik batendeke ukuteka Russia, bapangile ubufumu bupya, ubwa Komyunisimu ya mwi sonde lyonse iyaletungululwa na Soviet Union. Nangu ca kuti Ubufumu bwa Soviet Union bwaimikwe ilyo kwali inkondo ya calo conse, tabwaonawilwe ku nkondo. Icitabo ca Down With Big Brother, icalembwa na Michael Dobbs, citungo kuti ilyo calefika mu myaka ya ba 1970, Soviet Union “bwali bufumu bukalamba ubwabamo ifyalo ifingi ubwali nabutendeka kale ukubongoloka sana.”

Nangu cibe fyo, ukuwa kwa buko kwalipumikishe. Icitabo ca Europe—A History, icalembwa na Norman Davies, cilando kuti: “Ukuwa kwa Soviet Union kwalyangufyenye sana ukucila ukwaluka kukalamba kumbi ukwacitikapo mu Bulaya,” kabili “kwaitendekele ukwine kweka.” Cine cine, nga fintu Ponton asosa, “ukutendeka, ukulunduluka no kuwa kwa Soviet Union kwali ni cimo ica finjelengwe fikalamba mu mwanda wa myaka uwalenga 20.”

Na kuba, ukuwa kwa Soviet Union kwali fye ni kumo pa kwaluka kukalamba ukwacitike mu kukonkana mu mwanda wa myaka uwalenga 20. Kwena, ukwaluka kwa bupolitiki te lelo kwatendeka. Kwalicitika pa makana ya myaka iyapitapo.

Nangu cibe fyo, kwaliba ukwaluka kumo mu fya mitekele mu mwanda wa myaka uwalenga 20 ukwaba ukwaibela nga nshi. Twalalandapo limbi pali uku kwaluka na fintu kumwambukila.

Intanshi, natubebete ubuyantanshi bumo ubwa fya sayansi mu mwanda wa myaka uwalenga 20. Pa lwa ubu buyantanshi, Profesa Michael Howard asondwelela ati: “Abena Bulaya ba ku masamba na bena North America bamwene kwati calilingile ukusengela umwanda wa myaka uwalenga 20 nge nkulo ipya kabili iya nsansa mu fyo abantunse baacita.” Bushe uku kulunduluka kwali no kuletako ubwikalo busuma?

[Charti ne Fikope pe bula 2-7]

(Nga mulefwaya ukumona charti ne fikope, moneni muli magazini)

1901

Namfumu Victoria afwa pa numa ya kuteka imyaka 64

Abantu pe sonde bafika kuli 1.6 bilioni

1914

Imfumu ya Russia iya kulekelesha, Nicholas II, pamo no lupwa lwakwe

Cilolo Ferdinand aipaiwa. Inkondo ya Calo iya I yabalamuka

1917

Lenin atungulula abena Russia mu kwalula ubuteko

1919

League of Nations apangwa

1929

Ukubwelela pa nshi kwa bunonshi pa “stock market” iya ku United States kwalenga ubunonshi bwa mwi sonde lyonse ukubwelela pa nshi

Gandhi atwalilila ukulwila ubuntungwa bwa calo ca India

1939

Adolf Hitler asansa Poland, no kubalamuna Inkondo ya Calo iya Cibili

Winston Churchill aba cilolo mukalamba ku Great Britain mu 1940

Ukwipayaululwa kwa baYuda ba mu Bulaya ku bena Germany

1941

Abena Japan baponya amabomba pa Pearl Harbor

1945

Icalo ca United States caponya ibomba lya atomiki pa Hiroshima na Nagasaki. Inkondo ya Calo iya Cibili yapwa

1946

United Nations General Assembly yatekesha ukukumana kwa kubalilapo

1949

Mao Tse-tung ainika icalo ca China ishina lya kuti People’s Republic of China

1960

Mu Afrika mwapangwa ifyalo 17 ifipya

1975

Inkondo ya ku Vietnam yapwa

1989

Icibumba ca Berlin Wall cabongololwa na Komyunisimu yawa

1991

Icalo ca Soviet Union cawa