Ukusanguka

Ubulondoloshi: Ukusanguka kwa fya mweo ni mfundo ya kuti ifya mweo fya kubalilapo fyalundulwike ukufuma ku cintu cabulwamo ubumi. Lyene, ilintu fyasandulwike, e fintu casoswa, fyayalwike mu misango yalekanalekana iya fintu ifya mweo, mu kupelako ukuletako imisango ya bumi bwa fimenwa no bumi bwa nama ifyabala afibako pali ili sonde. Conse ici casoswa ukuti capwishishiwe ukwabula ukucilima kwa maka yacile cifyalilwa aya kwa Kabumba. Abantu bamo besha ukusankanya ukusumina muli Lesa no kusanguka, ukusoso kuti Lesa abumbile ukupitila mu kusanguka, ukuti aletele mu kubako imisango ya bumi bwa kubalilapo kabili lyene imisango yacilapo kusumbuka iya bumi, ukusanshako umuntu, yaletelweko ukupitila mu kusanguka. Te cisambilisho ca mu Baibolo.

Bushe ukusanguka mu cituntulu kwa busayansi?

“Inshila ya sayansi” yabe fi: Bebeta icicitika; ukushimpwa pali uko kubebeta, panga imfundo ukukuma ku cingaba ica cine; esha imfundo ku kubebeta kwalundwapo no kwesha; kabili pempwila ku kumona nga ca kuti ukusobela kwashimpwa pa mfundo kwafikilishiwa. Bushe iyi e nshila yakonkwa na abo basumina no kusambilisha ukusanguka?

Uusambilile ntanda Robert Jastrow asoso kuti: “Ku nsoni shabo [basayantisiti] tabakwata casuko ca kulungatika, pa mulandu wa kuti abaishibishe fya kutumbinkanye miti tabatunguluka mu kuletako ukwesha kwa cifyalilwa pa bubumbo ukwa bumi ukufuma mu cintu icishili ca mweo. Basayantisiti tabaishiba ifyo ico cacitike.”—The Enchanted Loom: Mind in the Universe (New York, 1981), ibu. 19.

Uwasumina mu kusanguka Loren Eiseley asumine ukuti: “Pa numa yakulengulula uusambilile fya bulesa pa kushintilila kwakwe pa nshimi ne fipesha amano, sayansi yaisangile iine mu cifulo cishingafwaikwa ica kupanga ulushimi lwa iko: ukululumbula, ukutunga kwa kuti ico, pa numa ya kubombesha kwalepa, icishingashininkishiwa ukucitikako ilelo, mu cishinka, calicitike mu nkulo sha mu kubangilila ishapita.”—The Immense Journey (New York, 1957), ibu. 199.

Ukulingana na New Scientist: “Impendwa ileingilishiwako iya basayantisiti, ukucilisha impendwa ilekulilako iya basumina mu kusangukuka . . . balepaasha ukuti imfundo ya kusanguka iya kwa Darwin te mfundo ya cine cine nakalya iya sayansi. . . . Aba kulengulula abengi balikwata ifya kwishibikilwako fyasumbukisha ifya kulamuka.”—June 25, 1981, ibu. 828.

Uwaishibishe fya sayansi ya cifyalilwa H. S. Lipson asosele ukuti: “Ubulondoloshi bweka ubwapokelelwa bubumbo. Ninjishiba ukuti ici ca muselu ku baishibe fya sayansi ya cifyalilwa, pamo fye nga fintu mu cituntulu caba kuli ine, lelo tatufwile ukukaana imfundo iyo tushatemwa nga ca kuti ubushinino bwa kwesha bwayafwilisha.” (Utulembo tunono natulundwako.)—Physics Bulletin, 1980, Vol. 31, ibu. 138.

Bushe abo bafwilisha ukusanguka balasuminishanya? Ni shani fintu ifi fishinka fikulenga ukuyumfwa pa lwa cintu basambilisha?

Imitendekele ku kulembwa kwa myaka umwanda ukwa The Origin of Species (London, 1956) kusoso kuti: “Nga fintu twaishiba, kwaba ukulekanalekana kukalamba ukwa matontonkanyo pa kati ka baishibishe fya bumi, te pa lwa cilenga ukusanguka lelo na pa lwa mibombele ine ine. Uku kupusana kwalibako pa mulandu wa kuti ubushinino tabwaba ubwa kwikusha kabili tabusuminisha ukusondwelela kumo ukwashininkishiwa. Kanshi cabe calungama kabili icalinga ukuleto kusakamana ku cintubwingi cishili ca sayansi ku kukanasuminishanya pa lwa kusanguka.”—Kuli W. R. Thompson, uwali iyo nshita dairekita wa Commonwealth Institute of Biological Control, Ottawa, Canada.

“Umwanda wa myaka pa numa ya mfwa ya kwa Darwin, na nomba tatulakwata ukulangilila kwacepesha nelyo fye imfundo ingasuminwa iya fintu ukusanguka mu cituntulu kwacitike—kabili mu myaka ya nomba line ici catungulula ku kukonkana kwaibela ukwa mbuli pa lwa cipusho conse. . . . Imibele mupepi ne ya nkondo ya bonse yalibako pa kati ka basumina mu kusanguka abene, mu kuba no musango onse uwa cakaniko [ca kusanguka] ukucincisha ukuteulula kumo ukupya.”—C. Booker (kalemba wa Times ya London), The Star, (Johannesburg), April 20, 1982, ibu. 19.

Magazini ya sayansi iya Discover yasosele ukuti: “Ukusanguka . . . takuli fye pe samba lya kusanswa ku bena Kristu ba fundamentalisiti, lelo na kabili kuletwishikwa kuli basayantisiti bacindikwa. Pa kati ka bapaleontologist, basayantisiti abasambilila ifyalembwa fya mafupa yashulwa, kuli ukupusana kulekulilako.”—October, 1980, ibu. 255.

Mimwene nshi icalembwa ca mafupa yashulwa cafwilisha?

Darwin asumine ukuti: “Nga ca kuti imisango yalekanalekana . . . mu cituntulu yasangwike ubumi pa nshita imo ine, icishinka kuti cabe ca kulenge mfwa ku mfundo ya kusanguka.” (The Origin of Species, New York, 1902, Part Two, ibu. 83) Bushe ubushininkisho bulanga ukuti “imisango iingi” yaishile mu kubako pa nshita imo ine, nelyo bushe busonta ku kulunduluka kwa panono panono, nga fintu ukusanguka kwasumina?

Bushe amafupa yashulwa ayalinga yalisangwa ku kufika pa nsondwelelo iituntulu?

Sayantisiti wa Smithsonian Institution Porter Kier asoso kuti: “Kwaba imyanda ya mamilioni ya mafupa yashulwa, yonse ayatantikwa kabili ayaishibikwa, yaba umusungilwa ifya kale ukushinguluke calo.” (New Scientist, January 15, 1981, ibu. 129) A Guide to Earth History ilundapo ukuti: “Ukupitila mu kwaafwa kwa mafupa yashulwa bapalaeontologist nomba kuti batupeela icikope calengama ica bumi mu nkulo shapita.”—(New York, 1956), Richard Carrington, ukulembwa kwa Mentor, ibu. 48.

Cinshi cintu icalembwa ca mafupa yashulwa mu cituntulu cilanga?

Bulletin ya Chicago’s Field Museum of Natural History yasonteleko ukuti: “Imfundo ya kwa Darwin iya [kusanguka] lyonse yalundanishiwa mu kupalamisha ku bushinino bwa mafupa yashulwa, kabili nakalimo abantu bafulisha batungo kuti amafupa yashulwa yapayanya ulubali lwacindama nga nshi ulwa kupaasha kwa cinkumbawile ukucitwa mu kwafwilisha ukwilula kwa budarwin ukwa lyashi lya kale ilya bumi. Ku ce shamo, ici tacili ica cine mu kumonekesha. . . . Icalembwa ca sayansi wa mabwe iyo nshita na nomba tacaletako umunyololo wapokelelwa uwa kusanguka kwa panono panono kabili ukwa kulundulukilako.”—January 1979, Vol. 50, No. 1, amabu. 22, 23.

A View of Life (icitabo) cilondololo kuti: “Ukutendeka pa ciputulwa ca nshita ica Cambrian no kutanunuka ukufika mupepi ne myaka 10 milioni, amabumba yakalamba yonse aya nama shabule myongololo sha misakalala yalimoneke pa kubalilapo mu kwima kwacilishapo kumonekesha mu kulekanalekana ukwabala akulembwa pali planeti wesu.”—(California, 1981), Salvador E. Luria, Stephen Jay Gould, Sam Singer, ibu. 649.

Uwaishibishe fya mafupa yashulwa Alfred Romer alembele ukuti: “Pe samba lya ici [iciputulwa ca nshita ica Cambrian], kwaba ukutikama kwakulisha ukwa fyaikalila umo ifikolwe fya misango ya Cambrian ingenekelwa. Lelo tatufisanga; ifi fiputulwa fyakokola fyaba mupepi no kube fyaumba ku bushininkisho bwa bumi, kabili icikope ca cinkumbawile kuti casoswa mu kubamo kupelulula ukulingana ne mfundo ya bubumbo bwaibela ubwa kutendeka kwa nshita sha Cambrian.”—Natural History, October 1959, ibu. 467.

Uwaishibishe fya nama Harold Coffin alondolwele ukuti: “Nga ca kuti ukusanguka kwa panono panono ukufuma ku kupikana kwayanguka kwalilungikwa, ifikolwe fya ifi fibumbwa fya mweo fyakula mu kukumanina fya Cambrian filingile ukusangwa; lelo tafyasangwa kabili basayantisiti basumino kuti kuli icilolelo cinono ica kusangwa kwa fiko. Pa cishinte ca fishinka fyeka, pa cishinte ca casangwa mu cishinka mwi sonde, imfundo ya ncitilo ya kupumikisha iya kubumba iyo imisango ikalamba iya bumi yapampamikilwemo ilalinga mu kucishapo.”—Liberty, September/October 1975, ibu. 12.

Carl Sagan, mu citabo cakwe Cosmos, mu kukosa asumine ukuti: “Ubushinino bwa mafupa yashulwa kuti bwabo bwakonkesha ne mfundo ya kwa Kelenganya Mukalamba.”—(New York, 1980), ibu. 29.

Bushe pambi kuti cabe fyo imibombele ya kusanguka yacitikeko pamo nge ca kufumamo ca kwaluka, uko e kuti, ukwaluka kukalamba ukwa kupumikisha mu mfyalo?

Science Digest ilondolola ukuti: “Bamwaluka ba kusanguka basumina ukwaluka mu mfyalo shikalamba ukuti pambi kuti kwaba e fya kwakanishako imfyalo ifyo imfundo yabo iya lutampulo lukalamba ifwaikwa.” Nangu cibe fyo, magazini na kabili yambula uwaishibishe fya nama uwa ciBritish Colin Patterson ngo ulelondololo kuti: “Ukutunganya kwaba ukwakakuka. Tatwaishiba icili conse pa lwa ishi mfyalo shikalamba ishipima.” (February 1982, ibu. 92) Mu mashiwi yambi, takwaba ubushinino ubuli bonse mu kwafwilisha imfundo.

The Encyclopedia Americana isumino kuti: “Icishinka ca kuti ukwaluka ukwingi kwabo kwa konaula ku fya mweo cimoneka ukube cakosa ukuwikishanya ne mimwene ya kuti ukwaluka e ntulo ya fisolobelo fya kusanguka. Mu cituntulu, ifyaluka fyalangililwa mu fitabo fya kusambililamo ifya bumi fyaba kulonganikwa kwa kulemana ne fingulungulu kabili ukwaluka kumoneka ukuba ukwa konaula ukucila ukuba imibombele ya kukuulila.”—(1977), Vol. 10, ibu. 742.

Ni shani pa lwa abo “bantu bapala bakolwe” balengwa mu fitabo fya mu masukulu, baencyclopedia no musungilwe fya kale?

“Umunofu no mushishi pa kupangwa cipya cipya ukwa musango yo fisushiwa mu kwalukila ku kwelenganya. . . . Umusango wa nkanda; inkanda, imibele, no kwananishiwa kwa mushishi; umusango wa mbali; no lubali lwa cinso—ulwa iyi misango tatwishibapo icili conse umupwilapo pa lwa bantu ba pa ntanshi ya lyashi lya kale.”—The Biology of Race (New York, 1971), James C. King, amabu. 135, 151.

“Icinabwingi cikalamba ica mfundo sha bakalenga shashimpwa pa kwelenganya ukucila pa bushinino. . . . Bakalenga bafwile ukwelenganya icintu cimo pa kati ka kwa kolwe no muntunse; ilintu icikope casoswa ukuba icacilapo kukokola, e lintu bacilengo kube capalisha kolwe.”—Science Digest, April 1981, ibu. 41.

“Pamo fye nga fintu tulesambilila panono panono ukuti abantu ba pa kale sana mu kukabilwa tabaali abatuutu, e fyo tufwile ukusambilila ukwiluko kuti abantu ba mu kubangilila aba Nkulo sha Menshi Makaasa tabali atemwa ifiswango fyakaluka nelyo abapala bakolwe nelyo ifipuba. E ico caba buwelewele bushingasoswa ubwa kwesha konse ukwa kupanga cipya cipya umwaume wa Neanderthal nelyo fye uwa Peking.”—Man, God and Magic (New York, 1961), Ivar Lissner, ibu. 304.

Bushe ifitabo fya kusambililamo tafipeela ukusanguka pamo nge cishinka?

“Basayantisiti abengi banakila kwi tunko lya kuba aba kupampamika, . . . imiku yabwekeshiwapo icipusho ca ntulo ya misango catambikwa kwati calipwishishiwe mu kupelako. Takwingaba icili conse icingaba icacilapo kutaluka ukufuma ku cine. . . . Lelo ukukongama kwa kuba aba kupampamika kulatwalilila, kabili takubomba umulimo uuli onse ku nshila ya sayansi.”—The Guardian, London, England, December 4, 1980, ibu. 15.

Lelo bushe cabamo ukupelulula ukusumina ukuti icili conse pali ili sonde cabumbilwe mu nshiku mutanda?

Kwaliba amabumba yamo aya mabutotelo ayasambilisha ukuti Lesa abumbile icili conse mu nshiku mutanda isha maawala 24. Lelo ico te co Baibolo isosa.

Ukutendeka 1:3-31 kusosa fintu Lesa apekenye isonde ilyaliko kale ku kwikalwamo kwa muntunse. Kusoso kuti ici cacitilwe mu ciputulwa ca nshita ica nshiku mutanda, lelo takusoso kuti ishi shali ni nshiku sha maawala 24. Tacili icishili ca lyonse ku muntu ukulosha ku “bushiku bwa kwa wishikulu,” ukupilibula inshita ya uyo umo yonse iya bumi. E co, na kabili, Baibolo ilingi line ibomfya ishiwi “ubushiku” ku kulondolola iciputulwa ca nshita icatanununwa. (Linganyako 2 Petro 3:8) Muli ifyo ‘inshiku’ isha kutendeka icipandwa 1 mu kubamo ukupelulula kuti shaba amakana ya myaka ubutali.

Ku fyebo fyalundwako, moneni ibula 88.

Nga Umo Asoso kuti—

‘Nasumina mu kusanguka’

Pambi kuti wayasuko kuti: ‘Bushe mwasumino kuti Lesa alikwete icili conse ica kucita mu milandu, nelyo bushe caba kusumina kwenu ukuti ukutula fye pa kutendeka ukulunduluka kwa bumi kwali fye mulandu wa mankumanya? (Lyene twalilila pa cishinte ca cintu umuntu asosa.)’

Nelyo kuti wasoso kuti: ‘Tacingaba ica cine cine ukukaana icintu cimo ico cashininkishiwa ukuba icishinka ca sayansi, bushe te ifyo? . . . Pano ninkwata ukulandapo kumo ukwa basayantisiti ukuli ukwa kusekesha nga nshi ukukuma kuli ici cishinka. (Bomfya ifyebo pa mabula 355, 356, pe samba lya mutwe unono uleti “Bushe ukusanguka mu cituntulu kwa busayansi?” nelyo pa mabula 356, 357, pe samba lya “Bushe abafwilisha ukusanguka balasuminishanya? . . .”)’

Ukucitikako kumbi: ‘Lintu kuliko ubushinino bwakosa ukushininkisha icintu cimo, ico e co tulingile ukusumina bonse, bushe te ifyo? . . . Ndeibukisha mu fitabo fyandi ifya ku sukulu ukuti ifikope fya mafupa yashulwa fyapayanishiwe ku kwafwilisha ukusanguka. Lelo ukutule yo nshita nalibelenga ukulandapo ukwingi ukwa kusekesha kuli basayantisiti ukukuma ku calembwa ca mafupa yashulwa. Ninkwata kumo ukwa kwene. (Bomfya ifyebo pa mabula 357, 358 pe samba lya mutwe unono uleti “Mimwene nshi icalembwa ca mafupa yashulwa cafwilisha?”)’

Ukutubulula kwalundwapo: ‘Bushe nalungika mu kusondwelela ukuti mwalitemwa ukulolenkana no bumi nga fintu mu cituntulu bwaba? . . . Na ine e fintu naba.’ Lyene nakalimo lundapo ukuti: ‘Nga ca kuti naenda mu mpanga no kusanga ukuti imiti imo na mabwe fyalilepulwa ku kupangwamo iŋanda, cilingile ukuba icabulwamo ukutwishika kuli ine ukuti umuntu umo aali palya pa ntanshi ya ine kabili aliikuulile; calungama? . . . Lelo, nomba, bushe kuti cabamo kupelulula kuli ine ukusondwelela ukuti amaluba yakula pa mbali ya ŋanda yaishileko fye ku mankumanya? Nga ndeyumfwa muli iyo nshila ndekabila ukulolesha mu kupalamisha no kumona imipangilwe yapikana, pantu nalishiba ukuti cine ca kutendekelako ukuti ukuli imipangilwe, kulingile ukuba kapanga. Ici e cintu Baibolo itweba pa BaHebere 3:4.’

Atemwa kuti wayasuko kuti (ku muntu umukalamba): ‘Imo iya mfundo shikalamba mu kusanguka ya kuti kwalisangwila ku kusanduluka kwa muntu, ubuyantanshi bwakwe ku cintu aba ilelo, bushe te ifyo?’ Nalimo lundapo ukuti: (1) ‘Muli bantu abekeleko pa ciputulwa ca nshita cimo nomba. Bushe muleibukisha ifyo ifintu fyali ilyo mwali abaice? Bushe kwali imisoka iingi nge iliko nomba? . . . Bushe lyonse mwalekoma iciibi? . . . Bushe kuti mwasosa ukuti abantu ku numa balangile ukwangwako kukalamba ku bena mupalamano babo, na ku bacikoloci, ukucila fintu bacita ilelo? . . . E co ilintu kwaliba ukulunduluka kukalamba mu fya kupangapanga abantunse abene bene bamoneka ukulufya imibele imo iyacilishapo kucindama. Mulandu nshi cabele fi?’ (2) ‘Nsanga ukuti ifi fintu fya cine cine mu bumi ifyo bonse twamona filasuminishanya ne calembwa pano muli Baibolo pa Bena Roma 5:12. . . . E co, mu cituntulu kwaliba ukulola ku mutentemuko.’ (3) ‘Lelo Baibolo ilanga ifyo ici cikaluka. (Dan. 2:44; Ukus. 21:3, 4)’

‘Nasumina ukuti Lesa abumbile umuntu ukupitila mu kusanguka’

Pambi kuti wayasuko kuti: ‘Nalilanda na bambi abaakanako imimwene yenu. Bushe nalungika mu kusondwelela ukuti muli bantu abakwata icitetekelo cakosa muli Lesa? . . . E co icitetekelo cenu mu cituntulu cakwate cifulo ca ntanshi mu bumi bwenu; mu kuba na cene nge ca kutungulula; mulesha ukupima ifintu fimbi, bushe ico calungama? . . . Iyo e nshila na ine imwenamo imilandu.’ Lyene nakalimo lundapo ukuti: (1) ‘Nalishiba ukuti nga ca kuti ico nasumina mu cituntulu cabe e cine, tacakapinkane ne fishinka fyashininkishiwa ifya sayansi. Pa nshita imo ine nalishiba ukuti kuti caba ica buwelewele kuli ine ukusuula cintu Icebo ca kwa Lesa cisosa, pantu Lesa alishiba ifingi pa lwa milimo yakwe ukucila uuli onse uwa ifwe fintu aishiba. Nalyebekeshiwa ku cintu Baibolo, Icebo capuutwamo ica kwa Lesa, cisosa pano pa Ukutendeka 1:21 (komaila “mu misango ya fiko”). (2) ‘Lyene mu Ukutendeka 2:7 tusambililo kuti Lesa apangile umuntu, te kufuma ku nama shabangilileko, lelo ukufuma ku lukungu.’ (3) ‘Kabili mu fikomo 21, 22 tusanga ukuti Efa apangilwe te kufuma ku nama, lelo ukufuma kuli lumo ulwa mbafu sha kwa Adamu pamo nge fisolobelo fya kutendekelako.’

Nelyo kuti wasoso kuti: ‘(Pa numa ya kwimika apa kusuminishanya, pamo nge fili pa mulu . . .) Bamo basoso kuti ukuloshako kwa Baibolo kuli Adamu kwali fye ca kwelenganya. Lelo nga ca kuti ico ca cine, ni ku nsondwelelo nshi ici citungulula?’ (1) ‘Cisuma, moneni icalondololwa pano pa Bena Roma 5:19; “Ifyo bucintomfwa bwa muntu umo [Adamu] bwalengele aba cinabwingi babe ababembu, e fyo ne cumfwila ca umo [Yesu Kristu] cikalenga aba cinabwingi ukuba abalungama.” Mu kupalako 1 Abena Korinti 15:22 asosa ukuti: “Ifyo fine ni muli Adamu e mo bonse bafwila, e fyo na muli Kristu e mo bonse bakalengelwa aba mweo.” Lelo nga ca kuti mu cituntulu takwali “umuntu umo” uwe shina lya Adamu, lyene umuntu wa musango yo tabalile abembuka. Nga ca kuti tabalile abembuka no kupisho bupyani bwa lubembu ku bufyashi bwakwe, lyene tapali ukukabila kwa kwa Kristu ukupeela ubumi pa mulandu wa mutundu wa muntu. Nga ca kuti Kristu mu cituntulu tapeele ubumi bwakwe pa mulandu wesu, lyene takuli icilolelo ca bumi bushilya bwa myaka yesu inono iilipo. Ico kuti capilibula ukuti mu cishinka takuli icashalako ku buKristu.’ (2) ‘Lelo, icasanshiwa mu buKristu fishinte fyasumbukisha ifingasangwa ukuli konse. Bushe kuti cabe cingacitika ukuti ukusambilisha kwacilishapo kuwama ukukuma ku cine no bufumacumi kuti fyafuma ku cintu cimo ico mu kutendekelako cili ica bufi?’ (Mona na kabili amabula 39-41, pe samba lya mutwe ukulamba “Adamu na Efa.”)

‘Lelo abantu abasambilila sana balisumina muli kwene’

Pambi kuti wayasuko kuti: ‘Ca cine, lelo naliisa mu kwiluko kuti nelyo fye ni abo abasoso kuti balisumina muli kwene kuti bapaashanya mu kukosa na bambi abasumina mu kusanguka. (Peele fya kumwenako ukufuma pa mabula 356, 357.) E co, pa lwesu tufwile ukubebeta ubushinino ku kumona ico tulingile ukusumina—ukusanguka nelyo ububumbo.’

Nelyo kuti wasoso kuti: ‘Lelo naliisa mu kwiluko kuti kwaba abantu bambi abasambilila sana abashasumina muli kwene.’ Lyene nakalimo lundapo ukuti: (1) ‘Mulandu nshi uwa kupusana? Bonse balibeleshanya no bushinino bumo bwine. Bushe inkuntu pambi kuti yaingila mu cikope? Nakalimo.’ (2) ‘Ni shani mwingapingulapo ica kusumina? Cisuma, ukumona ibumba lyonse kabili ukukanalengulula abantu umo umo, libumba nshi mulesumina ukuba ilyacilishapo kube lya bufumacumi—abo abasumina ukuti umuntu abumbilwe kuli Lesa kabili abayumfwa abengalubulula kuli wene, nelyo abo basosa ukuti baba ca kufumamo ca mankumanya na muli ifyo kuti balubulula fye ku bene beka?’ (3) ‘E co, lyene, pa lwesu tulekabila ukubebeta ubushininkisho ukumona nampo nga ububumbo nelyo ukusanguka kupayanya amasuko yacilishapo kwikusha ku bumi.’