Ukufwailisha Umutelelwe

UMUTELELWE. Intungulushi sha calo balalanshanya pa lwa wene. Intungulushi sha butotelo balapepela wene. Nalyo line, ku muntuuntu fye mu musebo, umutelelwe umoneka iciloto cayafya ukwibukisha. Buula, ku ca kumwenako, Ron, uwaleya ku ncito mu musumba wacilishapo bukulu uwa mu South Africa, Johannesburg.

“Kwaliko abaume basano ukunshinguluka, umo no mwele pa mukolomino wandi kabili umbi no mwele ku numa yandi. Basokwete mu matumba yandi mu masekondi. Nayumfwile nge nkoko yaseswa masako. Abantu abalepita lwa mupepi bansuulileko fye.” Ron talwishisheko kabili apuswike uwabulo kucenwa.

Ku bengi, ukwenda mu misebo ya musumba ukalamba uuli onse ca kusakamika. ‘Ni shani fintu ningasengauka ukusanswa ku bapuupu?’ cishinguluka mu muntontonkanya wabo. Balangufyanya ukupwisha ifya kushita fyabo pa kuti bengabwelela ku mutelelwe wa pa ŋanda. Lelo yaba shani iyabakwa iŋanda? “Ukucitikako kwa kukumanya kobe umuntu umo aleingilila ukushishiwa kwa ŋanda yobe, ukupokolola ulubali nelyo ifikwatwa fyonse no kuluba ukwabula umulondo kuleingilishako apakalamba cila mwaka,” e filondolola icitabo ca Total Home Security.

Pamo nge ca kufumamo, abene mayanda balabika ifishibilo ukusoka bakapumfyanya ukuti imbwa ishikali shili mu ncende sha ifi fikuulwa nelyo ukuti ifi filindwa na bakulonda bakwate fyanso. Mu bwina mupalamano ubwingi abene mayanda balakuminkana pamo mu kubombesha kwa kulwisha imisoka. “Kwabako imibombele ukucila pali 60,000 mu Britain mweka, ukubimbamo amayanda 750,000,” e filondolola magazini ya Security Focus. “Mu kuba ne misoka ukulaingilishiwako, cili cintu capita ku bena mupalamano ukukanaba mu kumfwana kwa bucibusa,” e fyalandile umusulwishi wa inshuwaransi mu Africa.

Ifilundwa fya mibombele ya kulonda iya mu bwina mupalamano balafwailana ubutuntulu busuma kabili balacita lipoti imibombele iili yonse iyatunganishiwa kuli bakapokola.a Lelo kalata wa nyushipepala alondolwele ku cilundwa ce bumba uo iŋanda yakwe yatobelwe na bapuupu ukuti: “Mu ce shamo imibombele taili kwebekesha kwa kuti tawakatale autobelwe ŋanda ku bapuupu na kabili. Takuli imibombele ya mutelelwe iyabako iingacita uko kutunga. . . . Ufwile nalyo line ukushininkisha ukuti ifiibi fyobe nafikomwa, ukuti naukwata indibu ya bapuupu kabili naubuula incitilo shalinga isha kucingilila umutelelwe.”

Nangu cingati imibombele ya kulonda iya mu bwina mupalamano yalikwata ica kufumamo cimo, cili ca kupaasha nampo nga ilacefyako icipimo ca cinkumbawile ica misoka. “Ukucefiwako kwatunganishiwa mu misoka mu ncende imo iinono kuli fye ‘kutunguluka’ nga ca kuti kuliko ‘ukusokola’ kunono nelyo ukukanabako ukwa ilya misoka ku ncende shasuntinkana,” e filondolola Shapland na Vagg muli Policing by the Public. Muli ifyo, mu misumba imo uko amabumba ya kulonda aya mu bwina mupalamano yacita lipoti ukutunguluka kwapulamo, kwalibako ukwingilishako kwa cinjelengwe mu misoka mu ncende shimbi isha misumba imo ine uko cili icayafya ukuteyanya imibombele ya musango uyo.

“Kwalibako incende shimo uko ukulonda ukwa mu bwina mupalamano takuli ukwa kufumamo cimo nge fyo,” e fisumina kalemba wa mibombele ya mu kusalala kwa cilya calo iibimbamo ifilundwa 20,000. Alelosha ku fifulo fikalamba “ku nse ye tauni uko abena mupalamano te kuti bamonane kabili uko bumalonda tabubomba.” Ku ca kumwenako, abaupana babili baselele ukufuma mu musumba wa mu America ukuya ku cifulo ca maekare 50 mupepi no mushi unono. Mu kati ka myaka fye inono, iŋanda yabo yatobelwemo imiku ibili. Umukashi alandile ukuyumfwa kwa bekashi abengi aba mu ncende sha mu mishi ukuti: “Ndesha ukuba umutuntulu, lelo ndi no bulanda. . . . Nshiyumfwapo uwabakwa.” Mu fyalo fyapumwa no kukansana kwa bupolitiki, abekashi ba mu ncende sha mu mishi balalolenkana no lukakala lwalundwako kabili ilingi line balapatikishiwa ukwakanamo.

Te ca kupapa abengi bafuluka ‘inshiku sha kale ishisuma.’ “Mupepi na ku kutendeka kwa uno mwanda wa myaka,” e filondolola icitabo ca The Growth of Crime, “kwaliko . . . ukusumina kwa cinkumbawile ukwa kuti [imisoka] yali no kunashako.” Lelo cinshi cacitike mu cifulo ca ico? Bakalemba Sir Leon Radzinowicz na Joan King balondolola ukuti: “Mu kati ka myaka ya kubalilapo amakumi yabili aya mwanda wa myaka, nelyo fye mu kati ka nkondo ya calo iya kubalilapo, ifipimo fya misoka fyatwalilile filya fine, te kucila pa kusungo musenselo no bwingi bwa bantu. Cali ni mu kati ka kubwelela pa nshi ukwa fya bunonshi ukwa pa numa ya nkondo e lyo ukongama kwakosa kwamoneke. Ukupulinkane myaka ya kwaluka kukalamba ukwa fya bunonshi, ukubulwe ncito ne nkondo imbi iikalamba, [imisoka] yakwete umusenselo ushingalulwa . . . Icintu cimo icikulasa mu linso lintu walolesha pa misoka pa cipimo ca calo cili kwingilishako kwaanana kabili ukwa mupampamina ukuli konse.”

Uku “kufulisha kwa bupulumushi,” nangu cingati takwaenekelwe ku bengi, mu cine cine kwalisobelwe. Utuyofi tukalamba utwapuma umutundu wa muntu ukutula pa kutampa kwa nkondo ya calo iya kubalilapo mu 1914 twalangililwe kale muli Baibolo. Yesu asobele ukuti imicitile ibifi iya muntu yalepalamina ku mpela: “Uluko lukemino luko, no bufumu bukemino bufumu; kukaba ne fipowe ne finkukuma mumo mumo. Kabili ukutemwa kwa bengi kukashibantukila pa mulandu wa kufulisha kwa bupulumushi.”—Mateo 24:3, 7, 12; moneni na kabili Luka 21:10, 11.

“Pa kutendeko kubako ifi fintu,” e fyalundileko Yesu, “inukeni, inuneni imitwe; pantu ukulubuka kwenu nakupalama.” Muli ifyo, naukwata umulandu wa kwenekela ifisuma. Ukufwailisha kwa muntu umutelelwe wa mu kusalala kwe sonde kuli mupepi no kwikushiwa.—Luka 21:28-32.

[Futunoti]