Batwimikile Ica Kumwenako

NGA FINTU CASHIMIKWA NA CRAIG ZANKER

Pa myaka cinekonsekonse ine no mukashi wandi, Gayle, twaliba bapainiya, abatumikishi ba nshita yonse aba Nte sha kwa Yehova. Pa myaka mutanda iyapitapo, tubombela pa bekashi Abakaya mu ncende ya mu mushi iyaba yeka iya Australia. Tulekonka fye ica kumwenako cishaiwamina ico abafyashi bandi na bamama na bashikulu batwimikile.

LEKENI mushimikileko maka maka pa lwa bamama na bashikulu. Lyonse mu citemwishi twabeta Opa na Oma, amashiwi ya ciDutch ayalingana na shikulu na mama. Shikulu, Charles Harris, acili alebomba mu kupimpa mu Melbourne, umo aikala pa myaka mupepi na 50.

Ukusambilila Icine ca Baibolo

Opa afyelwe mu kalitauni kanono mu Tasmania, icishi ico caba icitungu ca Australia. Mu 1924, lintu ali ne myaka ya bukulu 14, wishi amushitile imbokoshi iyo bacoba ba ngalaba basungilamo ifipe ukufuma ku selu. Yaishileba imbokoshi ya cuma icine cine, ukulanda lwa ku mupashi, pantu yakwetemo ifitabo ifyalembelwe na president wa kubalilapo uwa Watch Tower Bible and Tract Society, Charles Taze Russell.

Mu kumonekesha wishi kwa Opa tali uwa buseko sana mu fitabo, lelo Opa atendeke ukufibelenga kabili ilyo line aishilekutuluka ukuti fyalimo icine ca Baibolo icakatama. E co atendeke ukufwayafwaya Abasambi ba Baibolo aba pa kati ka Nko, abeminishi ba bakasabankanya ba citabo abo nomba abaishibikwa nge Nte sha kwa Yehova. Alefwaya ukulanda na bene pa kuti engapokelela ubulondoloshi bwalundwapo pa lwa cine ca Baibolo alesambilila.

Pa numa ya kwipushaipusha ukwingi asangile abanakashi bacikalamba batatu abali abacincila ukusambilisha bambi. Bakwete ukusonga kwa maka pali Charles wacaice. Mu kupelako, mu 1930, aliipeele kuli Yehova Lesa kabili alibatishiwe mu menshi. Alilekele incito yakwe nga kashitisha wa nama no kuya ku kapinda ka ku kuso ku Sydney, uko apokelele ukupeelwa kwa mulimo nga kabila wa mbila nsuma uwa nshita yonse.

Ukubomba Bupainiya mu Australia

Pa myaka inono iyakonkelepo, ififulo fya kushimikilamo ifya kwa Charles fyasanshishemo amayanda yabela ku lulamba ku nse ya Sydney aya Bondi pamo ne ncende sha mu mishi mu citungu ca New South Wales. Lyene atuminwe ku Perth, ku Masamba ya Australia, ukwalepa amakana ya bamailoshi ku lubali lumbi ulwa ici calo cikalamba. Pa myeshi mutanda ashimikile mu cifulo ca makwebo ica Perth, kabili lyene, capamo na bapainiya bambi babili, atuminwe ku cifulo ca Australia icaba pa kati ka kapinda ka ku kuso na masamba icapabuka icakwata abantu abasalanganasalangana.

Ukutumwa ku kushimikila ukwa aba batatu—Arthur Willis, George Rollsten, na Charles—yali ni ncende iyacila icalo ca Italy imiku ine ku bukalamba! Abekashi bali abasalanganasalangana, incende ya mu mushi yali iyaumba, kabili ukukaba kwalilumine. Limo limo cali icakabilwa ukwenda ukucila pali bakilomita 500 pa kati ka mafarmu ya fitekwa, ayaishibikwe nga ifitesheni fya ŋombe. Motoka balebomfya yali iyaonaika, nelyo fye ku fipimo fya mu 1930, lelo bakwete icitetekelo cakosa no mupampamina uwingi nga nshi.

Imisebo yafyenenkana, iya lukungu yacilinganishiwemo ku tushila twa ngamali, kabili patali patali ubungululu (ubwitwa bulldust) bwafimbilikishe ifishiki fya busanso. Te ca kupapa ukuti ilingi line baspring ba motoka balekontoka. Inshimbi yaikatako imipeto ya ku numa yalikontweke pa tushita tubili, kabili imipeto yalilepawilwe pa nshite shingi. Bapainiya ilingi line balebuula imipeto ya kale no kuikwika ku ili kuli motoka kale kale ukubomfya insunga nga batwalilila ubulendo bwabo.

Lintu nali fye kalumendo, naipwishe Opa icabakoseleshe ukutwalilila pe samba lya mibele yayafya iya musango ulya. Alondolwele ukuti mu kuba kwabo beka kwalebako ukupalamina kuli Yehova. Icali pa nshita imo icakosesha lwa ku mubili, e fyo asosele, calesanguka ipaalo lya ku mupashi.

Ukwabula ukuyumfwa ukuli konse ukwa kuba pa muulu nelyo ukuyumfwa uwalungama, Opa alumbulwile ukupapushiwa pa mulandu wa kuti abantu abafulisha nga nshi balemoneka abacishamo ukwangwa ukutuulaika ifikwatwa fya ku mubili. “Ubumi,” e fintu ancinkwileko, “bulacilapo ukuwama nga ca kuti uli fye ne fikwatwa ifinono nga nshi. Nga ca kuti Yesu aleba uwaitemenwa ukusendama pa nse lintu caba icakabilwa, lyene tulingile ukuba aba nsansa ukucita cimo cine nga ca kuti umulimo wesu wakabila cene.” (Mateo 8:19, 20) Kabili, mu cine cine, wene na bakabomba banankwe e fyo bacitile.

Ukulaalikwa kwi Bala lya Cilendo

Mu 1935, Opa apokelele ukupeelwa kwa mulimo ukupya—ukucitilo bunte ku bena cishi ba ku South Pacific. Mu kuba na bakabomba banankwe bambi mutanda, aile ne ngalaba yalepa amamita 16 iya Watch Tower Society iye shina lya Lightbearer.

Pa nshita imo, ilintu ali pali bemba wa Coral ku kapinda ka kuso aka Australia, injini ya kwafwilisha iya Lightbearer yalyonaike. Takwali umwela uuli onse, e co baiminine fye shilili bakilomita abengi ukufuma ku mulundu. Nangu ca kuti kwali ubusanso bwa kubunda pa Great Barrier Reef, Opa ali uwaebekeshiwa ku mutalalila wafulisha. “Bemba ali fye shilili,” e fyo alembele muli notibuuku wakwe. “Nshakatale ndaba ukuwa kwa kasuba icungulo cimo na cimo pali ulya bemba wa mutalalila. Ukumoneka kwali ukwayemba nga nshi ica kuti kwalifwatikwa mu cibukisho candi inshita yonse.”

Ku ca nsansa, pa ntanshi tabalasensenwinwa ku cituntu ca mucanga, umwela walibwelulwike, kabili baobele ukwabula ubusanso ukubomfya fye insalu shatanikwa ukufika ku Port Moresby, Papua New Guinea, uko injini yalungishiwe. Ukufuma ku Port Moresby baobele ukuya ku cishi ca Thursday kabili lyene ukuya ku Java, icishi cikalamba ica Indonesia. Opa alundulwile ukutemwa kwashika ukwa ici calo icalondololwa nga “umunyololo wa bamagariti uwacilinganya equator.” Pali ilya nshita, Indonesia yaletekwa na Netherlands, e co shikulu ali no kusambilila fyonse fibili iciDutch ne ciIndonesian. Impapulo aletambika mu mulimo wakwe uwa kushimikila, nangu cibe fyo, shali mu ndimi shisano: IciDutch, iciIndonesian, iciChinese, iciNgeleshi, ne ciArabic.

Opa alitungulwike nga nshi mu kushalika impapulo sha Baibolo. Inshita imo Clem Deschamp, uwashingemwe ne cifulo ca kufikilapo ifipe ica Watch Tower mu Batavia (iitwa nomba Djakarta), alitilwe pa ntanshi ya kwa mushika wa ciDutch uwaleceeceeta mu kupalamisha umulimo wesu uwa kushimikila. “Bantu banga mwakwata ababomba kulya ku East Java?” e fyaipwishe mushika.

“Umo fye,” e fyayaswike Munyina Deschamp.

“Bushe ulemona kwati kuti nasumine co?” e fyaotweke mushika. “Mufwile namukwata umulalo wa bakabomba kulya, ukumwena fye ku bwingi bwa fitabo fyenu ifileananishiwa mpanga yonse!”

Opa ayumfwa ifyo uyo wali e umo uwa mucinshi wacilishapo ukwikusha mu bumi bwakwe. Lelo mu kushininkisha aliwaminwe wene, apantu cali ica lyonse kuli wene ukushalika ifitabo 1,500 na 3,000 cila mweshi.

Icupo, Icibindo, ne Nkondo

Mu December 1938, Opa aupile umukashana wa cina Indonesia uwe shina lya Wilhelmina, uwaishileba mama. Oma, nelyo mama, ali uwa cikuuku, uwanakilila, uwapikintika, kabili uwe shiwi lyanakilila. Nalishiba, pantu ku bwaice bwandi ali e cibusa wandi uwapalamisha.

Pa numa ya kuupana Opa na Oma batwalilile umulimo wabo uwa bupainiya capamo. Ukufika pali iyo nshita ibumba limbi ilya ba muli Lightbearer atemwa balisalanganine ku ncende shimbi isha calo nelyo balibwelele ku ŋanda. Lelo Opa alengele Indonesia ukuba umushi wakwe, kabili ali uwapampamina ukwikala kulya.

Ilyo Inkondo ya Calo iya II yalepalamina, kamfulumende wa ciDutch uwaleteka Indonesia, kabili ukubomba pe samba lya kutitikisha ukufuma kuli bashibutotelo, yatendeke ukubika ifibindo pa mibombele ya Nte sha kwa Yehova, mu kupelako ukubinda umulimo wesu. E co ukushimikila kwalecitwa mu kuba no bwafya, ukubomfya fye Baibolo. Mupepi na mwi tauni ilili lyonse Opa na Oma batandalile, baletwalwa pa ntanshi ya balashi no kwipushiwa. Balesungwa nge fipondo. Te patali sana pa numa icibindo caishile, bukwe bwa kwa Oma alikakilwe pa mulandu wa kushibuulamo ulubali kwa Bwina Kristu. Afwilile mu cifungo ca ciDutch.

Opa na Oma baleikala mu cimbayambaya cakulikweko iŋanda ya mipeto. Ukubomfya iyi ŋanda ya kusela, bashimikile mu Java yonse. Mu 1940, ilyo icintiinya ca kusansa kwa bashilika ba cina Japan kwaleshininda, balipaalilwe no mwana mwanakashi, uwaishileba mayo. Bainike akanya Victory, pa numa ya mutwe wa lyashi ilyapeelwe imyaka ibili mu kubangilila ku wali pali iyo nshita presidenti wa Watch Tower Bible and Tract Society, J. F. Rutherford. Balitwalilile ukubomba bupainiya ukupulinkana inshita ya kufyalwa kwa kanya.

Mu kubangilila mu 1942, Opa, Oma, na Victory bali mu ngalaba ya ku Netherlands isende fipe balebwelela ku Borneo lintu ukupuulika kukalamba ukwa mfuti ukufuma ku ngalaba ya nkondo iya cina Japan kwaumfwikilwe. Amalaiti yonse yalishimine, kabili abantu balekuuta. Muli iyi nshila inkondo yaishile mu bumi bwa lupwa lwandi. Nangu ca kuti balifikile ku cabu ukwabula ukucenwa, abena Japan balisanshile Java inshiku fye shinono pa numa, kabili mushika wa ciDutch alisokolwele ukwali Opa na Oma ku bashilika ba cina Japan.

Lintu abena Japan babasangile, babapokolwele ifikwatwa fyabo fyonse, ukusanshako fye ne filubi fya kwa Victory munono, kabili batwelwe ku nkambi sha kucushiwilwamo ishapusana shibili. Victory asuminishiwe ukwikala na Oma, kabili Opa tabamwene pa myaka yakonkelepo itatu na citika.

Ubumi mu Nkambi sha Kucushiwilwamo

Mu kati ka nshita ya kuba eka, Opa akuushiwe ukufuma kwi tauni limo ukuya ku libiye—ukufuma ku Surabaja ukuya ku Ngawi, ukuya ku Bandung, na mu kupelako ku Tjimahi. Uku kuselasela kwali kwa kucincintila ukwesha ukuli konse ukwa mapange yateyanishiwa aya kufyuka. Abafungwa bafulile bali bena Dutch, mu kuba na bena Britain abanono na bena Australia bamo bamo. Ilintu ali mu nkambi, Opa asambilile ukubeya umushishi, umulimo uyo acili abomba mu nshita mu nshita. Icitabo ca butotelo asuminishiwe fye ukusunga cali ni Baibolo—King James Version wakwe.

Pali iyo nshita, Oma na Victory na bo bene baleseshiwa ukufuma ku nkambi imo ukuya ku ibiye. Muli ishi nkambi umukalamba wa nkambi aleeba abanakashi ukubombela ku nse ku “mulimo wa mu bwikashi.” Ku milandu imo, nangu cibe fyo, Oma tatalile asalwa. Pa numa aishileishiba ukuti abanakashi balesendwa ukuyabomba nga bacende ba bashilika abena Japan.

Apantu abashilika ba cina Japan tabalebisha abana banono abanakashi, Oma lyonse alefwika Victory nga kalume no kusungilila umushishi wakwe uwipi. Ishina Victory (ilyalola mu kuti Ukucimfya) lyaletele impika yakulisha lintu umukalamba wa nkambi afwaile ukwishiba umo ishina lyalolele—Ukucimfya ku Fita fya cina Japan nelyo Ukucimfya ku bena America?

“Ukucimfya kwa Bufumu bwa kwa Lesa pa makamfulumende ya pe sonde yonse!” e fyayaswike mama cilumba cilumba.

Ngo kukanda pa kukaana ukusosa ukuti, “Ukucimfya ku Fita fya cina Japan,” Oma no mwana mwanakashi wakwe uwa myaka ya bukulu isano bapatikishiwe ukwiminina abaololoka kabili ukwabula ukusunkana pa maawala cinekonsekonse pe samba lya kasuba kalotoka aka mu ncende yakabisha. Ukwabula icintelelwe, ukwabula amenshi, ukwabula ukwikala, ukwabula ukutundamina ku ntanshi. Lelo mu kuba no kwaafwa kwa kwa Yehova balipitile muli ici ica kukumanya ca kutiinya.

Umwaka umo pa numa Oma abikilwe eka, umukalamba wa nkambi asosele kuli wene ukuti umulume wakwe alifwile! Mu bulanda abikile icikope ca kwa Opa pe samba lya mbokoshi ya fya kufwala iyaonaika no kutwalilila ukushipikisha, te mulandu no bulanda bwakwe.

Ubumi bwa mu nkambi ya cifungo bwali ubwakosa. Ubufubo bwa cila bushiku ubwa muntu umo na umo bwali fye ni nkomaki imo iya musunga wa bunga bwa kalundwe ngo mwikulo, na bagramu 190 aba mukate wa bunga bwa sago ku ca kulya ca kasuba, kabili umulalilo, inkomaki ya mupunga waipikwa mu menshi ya musalu. Pa mulandu wa bufubo bwacepesha umusango yo, ubulwele bwa nsala bwali ubwaseeka, kabili ifinakabupalu fya cele fyalefwa cila bushiku.

Mu kati ka nshita ya kuba eka, Opa aculile ku pellagra na nutritional edema (bulwele bwa nsala). Oma na o wine apene afwe, apantu ilingi line alepeela Victory ifya kulya fyakwe ku kucilikila umukashana munono ukufuma ku kwikala insala ukufikila imfwa. Ubunkalwe ne nsala fyaleendela pamo lyonse. Bapusukile fye pa kutwalilila abapalamina kuli Lesa wabo, Yehova.

Ndeibukisha bwino insoselo yatemwikwa imo iya kwa Opa iya kuti: “Ubuntungwa bwaba mu kumfwana no wa Bulesa, Yehova.” Muli ifyo, Opa aleilanguluka umwine ukuba uwalubuka mu mano ya cine cine nelyo fye ilintu aleshipikisha ukubikwa mu cifungo ukwakaluka. Ukutemwa uko wene na Oma bakwete ukwa kuli Yehova mu kushininkisha kwalibaafwile “ukushipikisha fyonse.” (1 Abena Korinti 13:7, NW) Kulya kwampana kwapalamisha na Lesa e ko Gayle na ine nomba tufwaya ukusungilila.

Ubuntungwa no Kwikatana Cipya Cipya Ukwa Kupapusha

Mu kupelako, Inkondo ya Calo iya II yalipwile mu 1945. Te patali sana pa numa ya kucimba kwa Japan, Opa aletwalwa ne shitima. Mu nshila ukufuma ku Djakarta ukuya ku Bandung, ishitima lyalimikwe ku bashilika ba cina Indonesia. Nangula ca kuti ubulwani na bena Japan bwali nabupwa, abena Indonesia balelwisha ukupoka ubuntungwa ukufuma ku baDutch. Opa alisungwike pa mulandu wa kwebwa ukufuma mwi shitima mu kupumikisha ica kuti alilabileko ukulanda iciNgeleshi kabili mu cifulo ca ico atampile ukulanda iciDutch. Ku bena Indonesia, iciDutch lwali lulimi lwa mulwani, kabili umulwani ali no kwipaiwa.

Ku ce shuko, ilintu abashilika balepikita Opa, basangile ipaso lyakwe ilya kwenseshapo motoka ilya cina Australia ilyo ali nalabanako. Ku ca nsansa, abena Indonesia tabalelwa na Australia. Ukufika kuli kano kasuba, Opa alanguluka ukusangwa kwe paso ukwashininkishe ukuti mwikashi wa ku Australia ngo kucilima kwa bulesa, pantu palya pene baiminine pa numa ya maawala yanono, balya bashilika bamo bene baipeye abaume ba ciDutch 12 abalepita mwi shitima.

Mu kwipipa pa numa ya ici ca kucitika, Oma na Victory balepembelela ukubasenda ukubafumya mu fitungu fyalepaulwa ku nkondo. Ilyo baikele ku mbali ya musebo, umulongo walepesha uwa fimbayambaya uwasendele abashilika na bekala mushi walepita. Mu kupumikisha, ukwabula umulandu uli onse, umulongo waliminine. Oma acebele ku numa ya cimbayambaya capalamishe kuli wene, kabili mulya, ku ca kusungusha, mwaikele umuntu uwaondoloka uo aishibe ilyo line. Ali mulume wakwe! Takuli amashiwi ayengalondolola ukuyumfwa kwa kwikatana cipya cipya kwabo.

Ku Australia na Kabili

Lintu shikulu abwelele no lupwa lwakwe ku Australia mu 1946, pa numa ya kwikala mu Indonesia imyaka 11, ubumi tabwabangukile. Babwelele nge mbutushi sha nkondo—abapiina, abashalishiwa bwino, kabili abalangulukwa mu kuba no mutunganya ku bekashi ba cikaya abengi. Oma na Victory bali no kucula impatila ya mushobo uwaseekele ku bakuuka ukufuma ku Asia. Opa ali no kubombesha kabili pa maawala ayengi ku kusakamana ulupwa lwakwe no kubapayanishisha iŋanda. Te mulandu na mafya aya yonse, balishipikishe no kupusunsuka mu kuba na bumupashi bwabo ubwakosa.

Nomba, ukucila pa myaka 48 pa numa, Opa ekala mu Melbourne, umo acili akana mu butumikishi bwa ku ŋanda ne ŋanda na bapainiya bacaice. Alimona Victory na bana bakwe ukufukatile cine, ukupeela ubumi bwabo kuli Yehova, kabili umo umo, mu kukonkana, ukwingila mu mulimo wa bupainiya bwa nshita yonse.

Des Zanker, uwaishileba tata, na Victory babatishiwe mu kubangilila kwa ba 1950, kabili Des aishileba icilundwa ca lupwa lwa Bethel ya Australia mu 1958. Pa numa aupile Victory, uwalebomba nga painiya waibela, babombele bupainiya pa nshita imo kabili lyene balilaalikwe ukwingila mu butumikishi bwa kwenda. Lyene nalifyelwe, kabili bali no kuleka umulimo wa kwenda pa kuti bengankusha. Nalyo line, pa numa ya myaka 27, Tata acili ni painiya.

Mu kubangilila mu 1990, Oma alifwile mu mutende pa ŋanda, mu ŋanda imo ine umo mayo akushiwe. Na ine wine nakushiwe muli iyi ŋanda imo ine mu Melbourne, kabili e mwakulile no mwaice wandi ne nkashi yandi. Caliba lipaalo icine cine ku lupwa lwesu ukwakana iŋanda capamo. Inshita shimo yaleisula paa, lelo te kuti njibukishe ukusakamikwa pa lwa cene. Nelyo fye ni pa myaka ya kubalilapo ine iya cupo cesu, umukashi wandi, Gayle, na o wine aliisangile icifulo mulya. Lintu mu kupelako twafuminemo ukuya ku kupeelwa kwesu ukwa mulimo ukupya, nalililile. Nalipokelele ukutungilila ukwingi no kutemwa muli ilya ŋanda.

Nomba, nangula ni fyo, ine na Gayle twalikwata umulandu wa kukwatila ubuseko bwapaka, pantu twaliba na maka ya kucita ico abafyashi bandi na bafyashi babo ababatangilile bacitile. Lintu twafumine pa ŋanda, twasangile icisansamushi mu mulandu wesu uwa kuila, uwali wa kucito kufwaya kwa kwa Yehova mu mulimo wa nshita yonse. Tuleesha na maka ukukonka ica kumwenako cishaiwamina ica batutangilile aba busumino, abasangile icisansamushi capalako lintu balebomba mu fifulo fyakosa, lintu bali mu kubulwa kwakulisha, kabili lintu baiketwe pa myaka mu nkambi sha kucushiwilwamo isha cina Japan.—2 Abena Korinti 1:3, 4.

Opa lyonse alisanga icisansamushi mu mashiwi yapuutwamo aya Mfumu Davidi kuli Yehova aya kuti: “Uluse lwenu lwawamo kucilo mweo.” (Ilumbo 63:3) Lyonse caliba kufwaisha kwaluma ukwa kwa shikulu ukuipakisha lulya luse ku ciyayaya. Caba kufwaisha kwa lupwa lwakwe lonse ukwakana lwene na wene.

[Icikope pe bula 21]

Oma na Opa Harris

[Icikope pe bula 23]

Craig Zanker (ku numa), no mukashi wakwe, abafyashi, na baice bakwe babili