Bushe Umutende Kuti Wasangwa?

“LYONSE kulabako inkondo ku cifulo cimo. Ako e kabi fye ka mutundu wa muntu.” Iyi mimwene ya kwenekele fibi yamoneke pali nomba line muli kalata uwafumine kuli kabelenga umo muli magazini wa Newsweek. Bushe ulesuminisha iyo mimwene? Bushe inkondo taingasengaukwa kabili bushe umutende tawingasangwa? Nga kupimina fye ku fyacitika, ifi fipusho fyonse fibili kuti fyayasukwa ukuti ee. Ukutendekela fye apo ifyalembwa fyatendekela ukusungwa, umutundu wa muntu waliikobenkanya mu nkondo shalekanalekana, kabili ukukangana kwalicililako ukuba ukwa konaula ilyo abantu balundulula inshila shacilapo kufumamo cimo isha kwipayaninamo.

Umwanda wa myaka uwalenga 20 na o wine ni nkupilwa kumo. Mu cituntulu, e wamona inkondo shacilapo kusuumyo mulopa ishabala ashibako, lelo na kabili walimona icintu cimo icipya. Imyaka 50 iyapitapo United States aleteleko inkulo ya manyukiliya pa kuponya amabomba yabili aya atomu pali Japan. Mu myaka amakumi yasano ukutule lyo, inko shalituulaika ifyanso fya manyukiliya ifingonaula umutundu wa buntunse onse nakalya nakalya. Bushe ukubako kwa fyanso fya manyukiliya mu kupelako kukatiinya abantu ku kukanabuusha inkondo? Ifishinka filayasukila. Ukutula 1945 amamilioni ayengi aya bantu balifwa mu nkondo—nangu cingatila tapalati pabe amabomba na yambi aya nyukiliya ayo baponya.

Mulandu nshi umushobo wa buntunse watemenwe fi ubulwi? Encyclopedia Americana ilumbulako imbali shimo isha mekashi ya buntunse isho shatungulula ku nkondo ukulingana ne lyashi lya kale. Ishi mbali shisanshamo ukukanatekelesha imipepele imo, akapaatulula ka mishobo, ukupusana kwa mu ntambi, ukupusana kwa mfundo (pamo nga Komyunisimu na bumuŋaŋina fyonse), ukupupo luko ne cifundisho ca bumwine pabo ubwa nko, imibele ya mu fya bunonshi, no kupokelela ukwaseeka ukwa kubomfya amaka ya fita. Lintu wabelenga uyo mutande, bushe ulemonapo icili conse icilepalako ukwaluka ku ntanshi? Bushe inko shikacefyako ukupampamina pa kusungilila bumwine pabo? Bushe abantu bakanashako ukuba na kapaatulula ka mishobo? Bushe abashifwaya kwaluka mu fya mipepele bakanashako ukukaakaata? Ici tacilemoneka nge cikacitika.

Bushe kanshi, takuliko isubilo ilili lyonse ilya kuti kasuba kamo ifintu fikawaminako no kuti kukabako umutende ubelelela? Iyo, isubilo e ko lili. Te mulandu ne mpooma ya ici calo, kuti cacitika nangu fye ni lelo line ukusanga umutende. Amamilioni ya bantu baliusanga. Katukushimikileko ulwa banono aba muli aba bantu no kumona fintu ifyo bapitilemo fingapilibula kuli iwe.

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 2]

Ifilemoneka pa nkupo na pe bula 32: Reuters/Bettmann

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 3]

Reuters/Bettmann