Bushe Isonde Lili no Konaulwa?

UMWANDA wa myaka uwalenga 20 usungamine ukupwa, kabili umwanda wa myaka walenga 21 e uli mupepi no kwisa. Pa mulandu wa ici abantu abengi abashipoosako na mano ku masesemo ya tuyofi na balepoosako fye amano panono—balelanguluka napamo nga kukaba itensha calo ku ntanshi.

Napamo mwalimonapo ifipande ifyalembwa mu manyunshipepala na muli bamagazini pa lwa uyu mulandu—ne fitabo fye ifyalembwa pali ili lyashi. Kumfwa ku fikacitika ilyo umwanda myaka uwalenga 21 ukatendeka, tuli no kumona. Abantu bamo basoso kuti ukwingila mu mwaka wa 2000 cikapilibula fye ukwingila mu mwaka na umbi (nelyo pakaba fye ubupusano bwa miniti fye umo ukufuma mu 2000 no kwingila mu 2001) kabili tapali ne fyacindama ifikacitika pa numa ya ico. Lelo icisakamike sana abantu abengi cili ni fintu icalo cikaba pa myaka ya ku ntanshi sana.

Ubusesemo bumo ubuseekele shino nshiku bwa kuti—planeti we Sonde ali mupepi no konaulwa nelyo akonaulwa ku ntanshi sana. Langulukenipo ukusobela kwabule subilo kumo kumo ukwa musango yu.

John Leslie, kalemba kabili uwa mano ya buntunse alondolwele ifintu fitatu ifyo abantunse pe sonde napamo bengaloba mu citabo cakwe ica The End of the World—The Science and Ethics of Human Extinction, icasabankanishiwe ntanshi mu 1996. Intanshi epusho kuti: “Bushe ni nkondo ya fyanso fya manyukiliya ikonaula ulupwa lwa bantunse?” Lyene alundapo kuti: “Icilemoneka nge cikacitika . . . cili kuloba ukufuma kufikonkapo pa numa ya kupulika kwa fyanso fya manyukiliya: ubulwele bwa kansa, ukunakuka kwa maka ya mubili aya kuicingilila ku malwele ica kuti amalwele ya lwambu yakaseeka, nelyo abana ukufyalwa ifilema. Napamo no tushishi utunono utwacindama ku bumi bwa fya mweo fimbi pe sonde kuti twafwa.” Ica butatu ico Leslie alandapo ca kuti isonde kuti lyapunkwa ku kashululu nelyo planeti munono uwitwa asteroid e wingapunkamo. Atila: “Cimoneke fyo kwaba utushululu na ma asteroid napamo 2,000 ifyaba ukufuma pali kilomita umo ukufika kuli 10 ubukalamba ifyo impito sha fiko shicilingana ne sonde ica kuti kasuba kamo kuti fyapunka Isonde. Kwaliba ne mpendwa inono (ukupima ubukulu kuti kwaba kwa kutunganya fye) iya tushululu utukulu na ma asteroid ayakulu, kabili utushululu utwingi te tukulu na ma asteroid nayo yene.

Ubulondoloshi Bwamonekesha Ubwa “Bonaushi bwa Calo”

Nelyo langulukeni sayantisiti na umbi, Paul Davies, profesa wa pa yuniversiti ya Adelaide, ku Australia. Inyunshipepala ya Washington Times yamwitile pamo ngo “waishibisha ukulembe fya sayansi mwi sonde lyonse.” Mu 1994 alembele icitabo ca The Last Three Minutes ilyo bainika pamo nga “solwesolwe wa fitabo fyonse ifilanda pa lwa bonaushi bwa calo.” Icipandwa ca kubalilapo ica ici citabo citila “Ubonaushi bwa Calo,” kabili cilondolola imibele ya kwelenganya fye ukukuma ku fingacitika nga ca kuti akashululu kapunkile mwi Sonde. Belengeni fimo ifya bulondoloshi bwakwe, ubwa kuti no mubili waenda. Butila:

“Isonde kuti lyatenkana ku maka ayalingana no kutenkana kwa makana 10 aya finkukuma. Ukupooka kwa mwela kwapita pe sonde lyonse, no konaule fikuulwa fyonse, no kushonaula fyonse umo ulepita. Umushili apapumine akashululu wafumpula amatipa ukuya amakilomita mu muulu no kubika pa mbilibili ifyaba mu kati na nkati ke Sonde mu cilindi calepa amakilomita 150 ukufuma ku mpela ukufika na ku mpela. . . . Ifitantala fya lukungu fyaima ukuya mu muulu, no kufimba akasuba mwi sonde lyonse. Nomba akasuba kapyanikwapo na mabilioni ya ma meteor ya kayofi ayalebyata, ukoca umushili ku cikabilila ca kushutika, ilyo ifitantala fili mu muulu fyabweluluka pa nshi.”

Profesa Davies atwalilila ukulundanya ici ca kucitika ca kwelenganya fye ku kusobela kwa kuti akashululu aketwa Swift-Tuttle kali no kupunka mwi sonde. Alundapo kuti nangula ca kuti ukupunkana nalimo takupalamine, ukulingana na fintu atontonkanya “kasuba kamo Swift-Tuttle ikapunka mwi Sonde nelyo icintu cimbi ica mumuulu cikapunkamo.” Asose fi pa mulandu wa kupima kwa kuti ifintu fya mu muulu 10,000 ifyabo bukulu hafu wa kilomita fileenda ukucilinganye nshila ipitamo Isonde mu muulu.

Bushe mwalisumino kuti ici ca kucitika ca kutiinya ku ntanshi ca cine cine? Abantu abengi e fyo basumina. Lelo balesho kulabako ku kusakamana ukuli konse pa kuishinina ukuti tacakacitike ilintu bacili aba mweo. Nangula cibe fyo, mulandu nshi planeti we Sonde engonawilwa—mu kwangufyanya nelyo imyanda ya myaka ukufuma pali nomba? Ukwabulo kutwishika, te sonde ilyaleta amafya ya bantu bekalamo nelyo inama. Mu cifulo ca ico, bushe te bantunse abalenga amafya ayengi aya muli uno mwanda wa myaka walenga 20, kumo no “konaule calo” ukwingabako?—Ukusokolola 11:18.

Ubonaushi bwa Bantunse Bwafumishiwapo

Ni shani pa lwa cintu icilemoneka nge cingacitika ico batila abantunse abene napamo kuti babongolole sonde ku kulyonaula no bufunushi? Takuli ukutwishiko kuti incende shimo isha mwi sonde shalyonaulwo bubi kale kale ukupitila mu kutemaule miti kwacishamo, ukukowesho mwela kwabulo kulama, no kukoweshe mimana. Mupepi ne myaka 25 iyapitapo bakalemba Barbara Ward na René Dubos basupawile bwino ubu bonaushi mu citabo cabo ica Only One Earth ukuti: “Imbali shitatu isha kukowela isho tulingile ukubebeta ishaba e mbali shikalamba mu bumi bwesu ubwa pali planeti nishi: umwela, amenshi, no mushili.” Kabili ukutule lyo ifintu tafyawaminako nangu panono, bushe te ifyo fine?

Kuti twakoseleshiwa ukulanguluka amaka yashaiwamina aye Sonde aya kuipuputula no kuibukulula ilintu tulelanguluka ifyo umuntu engonaule sonde ukupitila mu buwelewele bwakwe. Ilyo alelondolola aya maka ya kupapusha aya kuipuputula, René Dubos alandapo mu kukoselesha mu citabo cakwe na cimbi ica The Resilience of Ecosystems ukuti:

“Abantu abengi balatiino kuti ukwishiba pa lwa fyo ifilengwa na Lesa fyaonaike kwishile mu kucelwa nga nshi pa mulandu wa kuti ifyasakaana ifibombela capamo ifingi ifyaonaulwa kale kale te kuti fipuputulwe. Ukulingana na fintu ndetontonkanya, tamuli mano muli uku kubulwe subilo pantu ifyasakaana ifibombela capamo fyalikwatisha maka ya kuipuputula nga fyaonaulwa.”

“Ifyasakaana ifibombela capamo fyalikwata inshila sha kuipuputwilamo ifine fyeka. . . . Ishi nshila shilafwilisha ifyasakaana ifibombela capamo ukwansha ififumamo fya kupumfyanya ukupitila mu kupuputula panono panono ukushikatala kwa fiko ukwa ntanshi.”

Ukupuputulwa Kuti Kwabako

Ica kumwenako capulamo ica kupuputulwa mu myaka ya ndakai cili kuwamya kwa panono panono ukwa mumana walumbuka uwa ku London uwitwa Thames. Icitabo ca The Thames Transformed, icalembwa na Jeffery Harrison na Peter Grant cipeela ubushininkisho bwa uku kupuputulwa kwa lulumbi ukulangilila icingacitika nga ca kuti abantu babombela capamo ku kunonsha icinabwingi. Cilolo wa ku Britain uwa mu musumba wa Edinburgh alembele mu mashiwi ya kwiswila muli ci citabo ukuti: “Ilyashi lya kupuputulwa lyasuka lyaisa pa cipimo ca musango wakulisha ilyawaminwa ukusabankanya te mulandu na fintu lingalenga abantu bamo ukutunga ukuti amafya ya kubakilila ifilengwa na Lesa te yakulu sana nge fyo babalengele ukusumina. . . . Bonse kuti bakoseleshiwa pa fyo Thames ibukulwilwe. Imbila nsuma ili ya kuti ukubukululwa kuti kwabako kabili na mapange yabo kuti yabomba fye bwino.”

Mu cipandwa icitila “Ukuwamya Kukalamba,” Harrison na Grant balilemba mu kucincimuka pa lwa kubukululwa kwacitika mu myaka 50 iyapitapo. Batila: “Pa muku wa kubalilapo mu calo, umumana uwakoweshiwa ububi nga nshi kabili uwapalamina na maindasitiri ayengi naupuputulwa ica kuti ne fyuni ifingi ifya ku mumana nafyamba ukwikalako kabili ne sabi ilingi. Apo ukupuputulwa kwa musango yu ukwamoneke ngo kushingacitika mu kwangufyanya nga nshi nakucitika, cilekoselesha na bacingilile mpanga abacilishapo ukubulwe subilo.”

Lyene balondolola uku kupuputulwa abati: “Uyu mumana waile ulekowela panono panono mu kupita kwa myaka mu kuba napamo no kukowela kwa kupelako ilintu kwali Inkondo ya Calo iya Bubili lintu ifikuulwa fifikilamo ubusali fyaonawilwe kumo ne mipaipi ipitamo ubusali. Muli ba 1940 na ba 1950 umumana wa Thames walikowele nga nshi. Umumana wali kwati mipaipi ya busali iyatulika, amenshi yafitilepo na fititi, tamwali no mwela wa oxygen, mu lusuba icena cabipa icalefuma mu mumana wa Thames caleumfwika na patali. . . . Isabi lyalesenyamo kale lyalifulumwinwe, mwashele baeel abanono abapusunswike pa mulandu wa kuti balapeema umwela ukufuma ku nse. Mu mpanga yaba pa kati ka London na Woolwich mwashele fye ifyoso fya kupenda fye, kabili fyalelya fye ingano shaleponaila apafikile ngalaba mu cifulo ca fya kulya fya mu mpanga. . . . Ni bani bengasumina ukupuputulwa kwa kupapusha ukwali no kucitika? Mu myaka fye 10, ilya mpanga ya ku mumana wa Thames umushali ifyuni ifingi yali no kubamo imisango ya fyuni fya ku mumana iingi, ukusanshako ne fyuni fya mu mpanga 10,000 ifiisa mu mpepo ne fyuni 12,000 ifitwa bawader ifyangalila ku mumana.”

Kwena ico cilangilila fye ukupuputulwa mu ncende imo inono iye sonde. Nangu cibe fyo kuti twasambililako fimo kuli ci ca kumwenako. Cilelangililo kuti planeti we Sonde talekabila ukumonwa nga uli no konaulwa pa mulandu wa kukanamusakamana, ubufunushi, no buwelewele bwa bantunse. Ukusambilila kwalinga no kubombesha capamo ku kunonsha abantunse bonse kuti kwaafwilisha ukuwamya fye no konaulwa kwabipisha ukwacitwa ku fyasakaana ifibombela capamo, ku filengwa na Lesa, na ku mushili. Lelo ngo konaulwa ku fintu fingafuma ku nse, pamo nga akashululu nelyo asteroid?

Icipande cikonkelepo cili na makii ya kwasuka ico cipusho ca kupelenganya ica musango yu bwino bwino.

[Amashiwi pe bula 5]

Ukusambilila kwalinga no kubombesha capamo ku kunonsha abantunse bonse kuti kwaafwilisha ukuwamya fye no konaulwa kwabipisha ukwacitwa kwi sonde