Bushe Mwalimwishiba Shafani no Lupwa Lwakwe?

ILYO mubelenga Baibolo, bushe mulasanga umwalumbulwa Shafani na bambi abalumbwike mu lupwa lwakwe? Bushe bali ni bani? Finshi bacitile? Masambililo nshi twingasambililako kuli bene?

Baibolo itweba pali “Shafani mwana Asalia mwana Meshulamu” mu lyashi lya kwa Yoshia ilya kubwesha ukupepa kwa cine nalimo muli ba 642 B.C.E. (2 Ishamfumu 22:3) Mu myaka 36 iyakonkelepo, mpaka no konaulwa kwa Yerusalemu mu 607 B.C.E., e mo twaebwa ulwa bana bakwe bane, Ahikamu, Elasa, Gemaria, na Yaasania, na beshikulu bakwe babili abaume, Mikaya na Gedalia. (Moneni umukululo.) Icitabo ca Encyclopaedia Judaica cilondolola ukuti: “Aba mu lupwa lwa kwa Shafani e bafulile sana pa baletungulula [mu bufumu bwa bena Yuda] kabili e bali bakalemba ba mfumu ukutula pali Yoshia ukufika fye na lintu basendelwe muli Bunkole.” Ukusambilila ifyo Baibolo yalanda pali Shafani no lupwa lwakwe kwalatwaafwa ukumfwikisha ifyo ulu lupwa lwatungilile kasesema Yeremia no kupepa kwa cine ukwa kwa Yehova.

Shafani Atungilila Ukupepa kwa Cine

Mu 642 B.C.E., ilyo Imfumu Yoshia yali ne myaka nalimo 25, twaebwa ukuti Shafani ali kalemba wa mfumu kabili uwa kukopolola amabuuku. (Yeremia 36:10) Finshi uyu mulimo wasanshishemo? Cilya citabo tulumbwile calanda no kuti kalemba wa mfumu ali ni mpanda mano wa mfumu, e walesunga icipao, ali uwa kampuka kabili alishibe bwino ifya kumfwana no kubombela pamo ne fyalo fimbi, alishibe amafunde ya fyalo ifingi, kabili alishibe bwino ifipangano fya makwebo. Kanshi apo ali kalemba wa mfumu, Shafani ali pa bantu bacindama nga nshi mu calo.

Imyaka 10 ku numa, umulumendo Yoshia “atendeke ukufwaya Lesa wa kwa wishi Davidi.” Shafani afwile ali mukalamba sana pali Yoshia, kanshi kuti aba mpanda mano wafikapo mu fya ku mupashi kuli Yoshia kabili afwile alitungilile Yoshia ilyo atendeke fye umulimo wa kubwesha ukupepa kwa cine.a—2 Imilandu 34:1-8.

Ilyo balewamya itempele, “ibuuku lya malango” lyalisangilwe, kabili “Shafani alibelengele ku cinso ca mfumu.” Yoshia alipeshiwe amano pa kuumfwa ifyali mwi buuku kabili atumine abaume bacetekelwa kuli Hulda kasesema mwanakashi ku kwipusha kuli Yehova ulwe buuku. Imfumu yalangile ukuti yalicetekele Shafani no mwana wakwe Ahikamu pa kubabika pa baume yatumine.—2 Ishamfumu 22:8-14; 2 Imilandu 34:14-22.

Ni apa pene fye mu Malembo e po batweba umulimo Shafani umwine abombele. Mu fikomo fimbi ifya mu Baibolo, alumbulwa fye ati wishi nelyo shikulu. Abana ba kwa Shafani balibombele sana pamo na kasesema Yeremia.

Ahikamu na Gedalia

Nge fyo tumwene kale, Ahikamu umwana wa kwa Shafani alumbulwa umuku wa kubalilapo pali lilya ibumba lya baume batuminwe kuli kasesema mwanakashi Hulda. Icitabo cimo cilanda ati: “Nangu line icifulo ca kwa Ahikamu tacalandwapo muli Baibolo wa ciHebere, afwile ali ne cifulo ca pa muulu nga nshi.”

Ilyo papitile imyaka 15, ubumi bwa kwa Yeremia bwali mu bwafya. Ilyo asokele abantu pa bupingushi bwa kwa Yehova ubwa konaula Yerusalemu, “bashimapepo na bakasesema balimufyambete, abati, Ukufwa ulefwa.” Cinshi cakonkelepo? Ilyashi lyatwalilila ati: “Lelo ukuboko kwa kwa Ahikamu mwana Shafani kwali kuli Yeremia, e ico tapeelwe mu minwe ya bantu ku kumwipaya.” (Yeremia 26:1-24) Bushe ico cilelanga cinshi? Icitabo ca The Anchor Bible Dictionary calanda ati: “Ili lyashi litweba pa maka ayakalamba Ahikamu akwete mu calo, kabili lilanga no kuti na o wine, nge fyali bambi mu lupwa lwa kwa Shafani, ali ne cikuuku kuli Yeremia.”

Ilyo papitile nalimo imyaka 20, ninshi na bena Babele balyonaula kale umusumba wa Yerusalemu mu 607 B.C.E. no kusenda abengi muli bunkole, umwishikulu wa kwa Shafani Gedalia, umwana wa kwa Ahikamu, asontelwe ukuba kateka pa baYuda bashelepo. Bushe na o alisakamene Yeremia nga filya bambi mu lupwa lwa kwa Shafani bamusakamene? Ilyashi lya mu Baibolo litila: “E lyo Yeremia aile kuli Gedalia mwana Ahikamu ku Mispa, no kwikala nankwe mu kati ka bantu abashele mu calo.” Mu myeshi fye iinono, Gedalia balimwipeye, kabili abaYuda abashele basendele Yeremia no kuya nankwe ilyo bakuukile ku Egupti.—Yeremia 40:5-7; 41:1, 2; 43:4-7.

Gemaria na Mikaya

Mwana Shafani Gemaria no mwishikulu wakwe Mikaya babombele imilimo iikalamba iyalandwapo muli Yeremia icipandwa 36. Cali muli ba 624 B.C.E., umwaka walenga busano ku Mfumu Yehoyakimu. Baruki, kalemba wa kwa Yeremia, abelengele mu kupongomoka amashiwi ya kwa Yeremia mwi buuku pa ng’anda ya kwa Yehova, “mu muputule wa kwa Gemaria mwana Shafani.” Kabili “Mikaya mwana Gemaria, mwana Shafani, . . . aumfwile ifyebo fyonse fya kwa Yehova ifya mwi buuku.”—Yeremia 36:9-11.

Mikaya aebele wishi na bacilolo bonse ulwe buuku, kabili bonse balefwaya ukuumfwa ifyalembelwemo. Bacitile shani ilyo abebele? “Nomba, ilyo baumfwile ifyebo fyonse, baloleshenye nabekatwo mwenso, no kutila kuli Baruki, Ukweba tuleebe mfumu ifyebo ifi fyonse.” Na lyo line ilyo bashilaeba imfumu, basokele Baruki ati: “Kabiye, kafisame, iwe na Yeremia; kabili mwileka muntu eshibe uko muli.”—Yeremia 36:12-19.

Nge fyo baenekele, imfumu yalikeene ifyebo fya mwi buuku no kulyoca tupimfya tupimfya. Bacilolo bamo, pamo na Gemaria mwana Shafani, ‘bapaapaatile mfumu ukuti iioca mufungilo; na yo tayaumfwile iyo.’ (Yeremia 36:21-25) Icitabo ca Jeremiah—An Archaeological Companion cisondwelela ati: “Gemaria aletungilila nga nshi Yeremia mwi sano lya Mfumu Yehoyakimu.”

Elasa na Yaasania

Mu 617 B.C.E., abena Babele bapokolwele ubufumu bwa baYuda. Iminshipendwa ya baYuda, “bacilolo bonse, ne mpalume shonse isha bulamba, . . . na bakabasa na bakafula bonse,” basendelwe muli bunkole, kumo na kasesema Esekiele. Matania, uo abena Babele bayalwile ishina lyakwe ukuba Sidekia, asangwike imfumu ipya shimucimba wa bena Babele. (2 Ishamfumu 24:12-17) Inshita imbi Sidekia atumine abaume apaali na Elasa mwana Shafani ku Babele. Yeremia apeele mu minwe ya kwa Elasa kalata umwali ubukombe bwacindama ubwafumine kuli Yehova ukutwala ku baYuda bali muli bunkole.—Yeremia 29:1-3.

Ilyashi lya mu Baibolo kanshi litweba ukuti Shafani, abana bakwe batatu, na beshikulu bakwe babili babomfeshe ififulo fyabo ku kutungilila ukupepa kwa cine na kasesema wa busumino Yeremia. Ni shani kuli mwana Shafani, Yaasania? Ena taali nga bamwana Shafani bambi, ena alepepa utulubi. Mu mwaka walenga 6 uwa bunkole bwa kwa Esekiele ku Babele, nalimo muli ba 612 B.C.E., uyu kasesema amwene mu cimonwa abaume 70 balefutumwine cushi ce fungo ku tulubi pe tempele mu Yerusalemu. Pali abo paali na Yaasania, e walumbulwapo fye ishina pali balya. Ico nalimo kuti catubulula ukuti afwile e wali umukalamba pali lilye bumba. (Esekiele 8:1, 9-12) Icacitile Yaasania kuti catusambilisha ukuti ukukulila mu ng’anda ya bukapepa te kutila ninshi capwa umuntu akaba kapepa wa cishinka uwa kwa Yehova. Cila muntu alishingamwa umwine pa fyo acita.—2 Abena Korinti 5:10.

Ifishinka Fyasangwa Pali Shafani no Lupwa Lwakwe

Ilyo ulupwa lwa kwa Shafani lwabombele imilimo mu Yerusalemu, ifikakatikilo ninshi fyalitendeka ukubomfiwa mu Yuda. Ifikakatikilo fyalebomfiwa ku kwikalila ubunte nelyo ukusaina ifyalembwa kabili fyalepangilwa na mabwe yaumo mutengo, ifyela, ameno ya nsofu, nelyo amakalashi. Ilingi line pa cikakatikilo paleba ishina lya mwine wa ciko, ishina lya bawishi, kabili limo paleba ne cifulo ico umuntu akwete mu bwikashi.

Ififwati ifingi nga nshi ifya baHebere fyalisangwa mu fiinga. Profesa Nahman Avigad, uwasoma ififwati fya baHebere ifya ku kale, atile: “Ififwati fyafwatikwe ku fya kukakatikilako e fyalumbula fye amashina ya baHebere abalumbulwa na mu Baibolo.” Bushe kwaliba ififwati ifili fyonse ifya fikakatikilo ifya lupwa lwa kwa Shafani ifyasangwa? E ko fyaba, amashina ya kwa Shafani na mwane Gemaria yalasangwa pa ca kukakatikilako cili pa mabula 19 na 21.

Abasoma balanda no kuti amashina na yambi yane aya ba mu lupwa lwa kwa Shafani napamo na yo yalisangwa pa fifwati fimo ifyakakatikwe, ayali nga Asalia, wishi wa kwa Shafani; Ahikamu mwana Shafani; Gemaria mwana Shafani; na Gedalia, uo cimoneka kwati pa cifwati cakakatikwe balembelepo ukuti ali ni “kasomo wa Ng’anda.” Icikakatikilo calenga bune pali ifi cilemoneka kwati cali ca kwa Gedalia, mwishikulu Shafani, nangu line wishi Ahikamu, talumbulwa. Icifulo cakwe icalembwa ku cifwati cakakatikwe cilanga ukuti ali umo uwa bacilolo bacindikwa mu buteko.

Finshi Twingasambililako?

Mwandini ca kumwenako icisuma nga nshi Shafani no lupwa lwakwe batwimikila ica kubomfya amaka yabo ku kutungilila ukupepa kwa cine na Yeremia wa busumino! Na ifwe bene kuti twabomfya ifyuma fyesu ne fifulo twakwata ku kutungilila ukuteyanya kwa kwa Yehova na bakapepa banensu.

Tulamwenamo kabili icitetekelo cesu cilakoshiwa ilyo tubelenga Baibolo lyonse no kusokota pa kuti twishibe Inte sha ku kale isha kwa Yehova ishapala Shafani no lupwa lwakwe. Na bo baba pe “kumbi lya nte” ilikalamba, abo tufwile ukupashanya.—AbaHebere 12:1.

[Futunoti]

[Akabokoshi pe bula 22]

Hulda—Kasesema Mwanakashi Uwa Maka

Ilyo aumfwile fye ukubelengwa kwe “buuku lya malango” ilyasangilwe mwi tempele, Imfumu Yoshia yaebele Shafani na balashi bambi bane ukuya mu “kwipusha kuli Yehova” ulwe buuku. (2 Ishamfumu 22:8-20) Ni kwi balya baume bali no kusanga icasuko? Yeremia, nalimo pamo fye na Nahumu na Sefania, bonse abali ni bakasesema kabili bakalemba ba Baibolo, baleikala mu Yuda pali ilya nshita. Na lyo line, balya baume baile kuli Hulda, kasesema mwanakashi.

Icitabo ca Jerusalem—An Archaeological Biography cilandapo ati: “Ica kupapusha icacitike muli ili lyashi ca kuti takwali nangu umo uwamwene ukuti cali cintu caibela abaume ukuyaipusha ku mwanakashi. Takwali nangu umo uwamwene ukuti tacaweme filya abaume basendele Ibuuku lya Malango ukutwala ku mwanakashi ukuti abebe ifyo lili. Ilyo abebele ukuti cali cebo ca kwa Shikulu, takwali nangu umo uwatwishike amaka yakwe aya kwishiba ifyo cali. Abengi abasoma ubucindami bwa banakashi ba mu Israele wa pa kale, tabapoosako amano kuli ili lyashi.” Lelo kwena, ubukombe ubo alandile bwafumine ku Yehova.

[Ifikope pe bula 21]

(Nga mulefwaya ukumona ifikope, moneni muli magazini)

Umutande wa Lupwa lwa kwa Shafani

Meshulamu

↓

Asalia

↓

Shafani

↓ ↓ ↓ ↓

Ahikamu Elasa Gemaria Yaasania

↓ ↓

Gedalia Mikaya

[Icikope pe bula 20]

Gemaria na bambi bapaapaatile Yehoyakimu ukuti eoca icimfungwa cafumine kuli Yeremia

[Icikope pe bula 22]

Yaasania, nangu cingatila ali wa mu lupwa lwa kwa Shafani, amwenwe mu cimonwa alepepa utulubi

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 19]

Aba ku Israel Antiquities Authority e basuminishe

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 21]

Aba ku Israel Antiquities Authority e basuminishe