Bushe Melito uwa ku Sardi Alisoseleko Icine ca mu Baibolo?

CILA mwaka pa bushiku ubulingana no bushiku bwa Nisani 14 pali kalenda wa baHebere, Abena Kristu ba cine balasefya Umulaalilo wa kwa Shikulu. Ico basefesha Umulaalilo wa kwa Shikulu ni co bomfwila ifunde lya kwa Yesu ilya kuti: “Mulecite ici ku kunjibukisha.” Cali ni pa bushiku bwa Nisani 14 mu 33 C.E. e pantu Yesu aimike ukulasefya Icibukisho ca mfwa yakwe, acitile fyo pa numa fye ya kusefya Ica Kucilila. Yesu afwile pali bulya bwine bushiku.—Luka 22:19, 20; 1 Abena Korinti 11:23–28.

Mu myaka ya ba100 C.E., bamo batendeke ukwalula ubushiku bwa kusefeshapo imfwa ya kwa Yesu, kabili ba-alwile ne nshila balesefeshamo. Abena Asia Minor bena batwalilile ukusefya pa bushiku Yesu afwililepo. Nangu cibe fyo icitabo cimo citila, “abena Roma na bena Alexandria balesefya ukubuuka kwa kwa Yesu pa bushiku bwa pa Mulungu. Balesefya ubo bushiku umulungu umo pa numa ya kusefya bushiku Yesu afwililepo,” kabili baleita uko kusefya ukuti Ica Kucilila ca Kubuuka kwa kwa Yesu. Abantu abaleitwa ukuti aba bushiku bwalenga 14 e baletila ukusefya imfwa ya kwa Yesu Kristu kulecitwa pa Nisani 14. Melito wa ku Sardi na o e fyo asumine. Nomba bushe Melito ali nani? Bushe ni mu nshila nshi asoseleko icine caba mu Baibolo?

‘Uwa Afwile Abantu Ukwishiba Icine’

Mu citabo cakwe icitwa Ecclesiastical History, Eusebius Caesarea atile, ku mpela ya ba100 C.E., Polycrates uwa ku Efese atumine kalata ku Roma uwalelanda pa “kulasefya Ica Kucilila pa bushiku bwalenga 14 ukulingana ne fyo Ilandwe lilanda, ukukanaleka ukusefya pali ubo bushiku, lelo ukulakonka ifyo ifunde lya Bwina Kristu lyaba.” Iyi kalata itila Melito Shikofu wa ku Sardi mu Lydia ali pa balesefya Ica Kucilila pa bushiku bwalenga Nisani 14. Kalata yalandile ukuti abaliko mu nshiku sha kwa Melito bamwishibe ukuti ali pa ‘bayafwile abantu ukwishiba icine ilyo ali umumi.’ Polycrates atile Melito taupile kabili “abikile fye amano ku fintu ifyakumine Umupashi wa Mushilo kabili alilaala mu Sardi ukulolela ubwite ukufuma ku muulu ubwa kubuuka ku bafwa.” Ici kuti capilibula ukuti Melito na o asumine ukuti ukubuuka kukabako lintu Kristu akabwela.—Ukusokolola 20:1-6.

Cilemoneka kwati Melito aali uwashipa kabili uwa mupampamina. Na kuba e walembele kalata ya kupokololako Abena Kristu, kabili yali pa makalata ya kubalilapo ukulembwa mu kulungatika kuli Kateka wa ciRoma Marcus Aurelius uwatekele ukufuma mu 161 C.E. ukufika mu 180 C.E. Melito takwete mwenso wa kusoselako ubuKristu no kusuusha abaume babipa abali abafunushi. Abaume babipa bapokele bakalata ku buteko pa kuti cibangukile ukupakasa Abena Kristu kabili balebasuusha bubi bubi pa kuti bengabebila ifipe.

Melito alembele kuli kateka ukuti: “Tulemulomba icintu cimo fye imwe mwe mfumu ukuti muimwene abantu abo baleti e baleleta icimfulunganya [Abena Kristu], no kubapingula bwino bwino nga na ciwama ukuti babepaye nelyo iyo. Lelo nga ca kuti ili ifunde ilipya ilishingawamina na balwani talifumine kuli imwe, tulemulomba ukutucingilila ku bantu abaletupakasa.”

Ukubomfya Amalembo pa Kusoselako UbuKristu

Melito alitemenwe sana ukusambilila Amalembo ya Mushilo. Tatwakwata amashina ya fitabo fyonse ifyo alembele, lelo imitwe iingi iya fitabo fyakwe ilanga ukuti alitemenwe sana ifyaba mu Baibolo. Ifyalembwa fyakwe fimo filanda Pa Mikalile ya Bena Kristu na Bakasesema, Pa Icitetekelo ca Muntu, Pa Bubumbo, Pa Lubatisho ne Icine ne Citetekelo no Kufyalwa kwa kwa Kristu, Pali Bukapekape, Ica kwafwa Ukumfwikisha Amalembo, kabili na Pali Kaseebanya no Ukusokolola kwa kwa Yohane.

Melito alile na ku ncende uko balembele Baibolo pa kuti engeshiba impendwa ya mabuuku ayaba mu Malembo ya ciHebere. Ukulanda pali aya malembo Melito alembele ukuti: “Ilyo naile ku kabanga ku cifulo uko ifi fintu fyacitikile no kushimikwa, naishibe impendwa ya mabuuku ya mu Cipingo ca Kale no kulemba ifishinka nasangile, pa numa ya ico nalifitumine kuli iwe [Onesimu].” Mu calembwa ca kwa Melito umwaba amabuuku ya mu Cipingo ca Kale tamwaba ibuuku lya kwa Nehemia ne lya kwa Estere, lelo ici e calembwa ca kale sana umwaba amabuuku ayapokelelwa aya mu Malembo ya ciHebere icalembelwe na baleitunga ukuba Abena Kristu.

Inshita lintu Melito alesapika aya Malembo, alonganike ifikomo ifingi ukufuma mu Malembo ya ciHebere apali ukusesema kwalelanda pali Yesu. Icitabo ca kwa Melito ica mutwe wa kutila Extracts, cilanga ukuti Yesu ali ni Mesia uo balelolela pa nshita ntali kabili no kuti Ifunde lya kwa Mose na Bakasesema fyalelosha kuli Kristu.

Asoselako Ubucindami bwa Cilubula

AbaYuda abengi baleikala mu misumba iikankaala iya mu Asia Minor. AbaYuda ba ku Sardi uko Melito aleikala, balesefya Ica Kucilila ca baHebere pa Nisani 14. Pa kulanga ukuti Ifunde lya kwa Mose lyatile bali no kulasefya Ica Kucilila, Melito alembele ilyashi ilyaleti Ica Kucilila ilya lyasoseleko bwino Abena Kristu abalesefya Umulaalilo wa kwa Shikulu pa Nisani 14.

Pa numa ya kulanda pa Ukufuma icipandwa 12 no kulanga ukuti Ica Kucilila caleimininako ilambo lya kwa Kristu, Melito alondolwele umulandu cishabelelemo amano ku Bena Kristu ukusefya Ica Kucilila pantu Lesa alifumishepo Ifunde lya kwa Mose. Lyena alangile umulandu ilambo lya kwa Kristu lyalekabilwa, atile: Lesa abikile Adamu mu paradise pa kuti ekale uwa nsansa. Lelo Adamu takonkele ifunde lya kwa Lesa ilya kukanalya ku muti wa kwishiba ubusuma no bubi. Kanshi nomba ilambo lyalefwaikwa.

Melito alondolwele na kabili ukuti Yesu alituminwe kwi sonde no kufwila pa cimuti ku kulubula abantu abacetekela ku lubembu ne mfwa. Icawamisha ca kuti, ilyo Melito alelanda pa cimuti apo Yesu afwilile abomfeshe ishiwi lya ciGriki ilya kuti xylon, ilipilibula “icimuti.”—Imilimo 5:30; 10:39; 13:29.

Melito alishibikwe sana na ku bantu abashaleikala mu Asia Minor. Tertullian, Clement uwa ku Alexandria na Origen balishibe imilimo Melito acitile. Lelo kalemba wa lyashi lya kale Raniero Cantalamessa atile: “Ilyo ukusefya Ica Kucilila ca pa Mulungu kwalumbwike sana, ululumbi lwa kwa Melito lwalipwile. Ici calengele ukuti ifitabo fya kwa Melito fileke ukusangwa pantu aba bushiku bwalenga 14 batendeke ukubamona kwati basangu.” Mu kupita kwa nshita ifyalembwa fya kwa Melito ifingi fyalilobele.

Bushe Melito Alisangwike Umusangu?

Pa numa ya mfwa ya bakonshi, ubusangu ubwasobelwe bwalisokelele mu cilonganino ca cine ica Bwina Kristu. (Imilimo 20:29, 30) Ukwabula no kutwishika Melito asangwike umusangu. Imilembele yakwe iyapikana iyo alelembelamo ifitabo imoneka kwati alepashanya imilembele ya baGriki aba mano ya buntunse ne ya bena Roma. Nalimo e mulandu wine Melito aitile ubuKristu ukuti “Amano yesu.” Na kabili atile ukubombela pamo ukwa Bena Kristu no Buteko bwa ciRoma kwali “bushininkisho bwine bwine . . . ubwa kuti ifintu fyaleenda bwino.”

Ukwabula no kutwishika Melito takonkele ifyo umutumwa Paulo afundile ukuti: “Cenjeleni: epali umuntu amulenga ukuba icinakabupalu cakwe ku mano ya buntunse no bucenjeshi ukulingana ne cishilano ca bantu, ukulingana ne fintu fya fye ifya pano calo kabili te kulingana na Kristu.” Kanshi nangu ca kuti Melito aleesha ukusoselako icine caba mu Baibolo, ifingi ifyo alecita filanga ukuti asangwike umusanga.—Abena Kolose 2:8.

[Icikope pe bula 18]

Yesu aimike ukusefya Umulaalilo wa kwa Shikulu pa Nisani 14