Abacaice Bepusha Ukuti . . .

Ukululunkanya—Bubi Nshi Bwabamo?

‘Iwe na iwe! Nacilaangala fye. Bushe e fya kukosha ifi? Na kuba, Ron umwine aciiletelela fye.’

KUTI pambi walipamfuka no kukosa ukucila abanobe abengi. Nelyo pambi walicenjelesha, walikalaukisha, no kuba no lubuli. Te mulandu ne co, ukutiinya, ukupumya, nelyo ukufwaya ukusekako ukupitila mu kucusha umuntu umbi fimoneka ukukwangukila ukucita.

Nangu ca kuti ukululunkanya bambi kuti kwalenga abanobe ukuwa mu nseko, tacili cintu ca kwangusha iyo. Na kuba, bakasapika bamo balesanga ukuti ukululunkanya kulakalifya icinakabupalu apakalamba nga nshi ukucila fintu baleelenganya kale. Mu kufwailisha kumo ukwa misepela ya ku United States iya ku sukulu casangilwe ukuti “amaperesenti 90 aya bana balelulunkanya basosele ukuti balekumanya amafya yafumamo—ukubwelela pa nshi mu matoni, amasakamika yaingilishiwako, ukulufya ifibusa nelyo aba kwangala na bo.” Mu Japan uwa myaka ya bukulu 13 umo “aliikulike pa numa ya kulemba kalata umutali uwalelondolola imyaka itatu iya kululunkanishiwa.”a

Bushe cinshi icilenga umuntu ukuba kalulunkanya? Kabili nga ca kuti iwe wine uli umo uwa bene, ni shani fintu wingaluka?

Kalulunkanya Nani?

Baibolo ilanda pa lwa bakalulunkanya abaikeleko pa ntanshi ya Lyeshi lya kwa Noa. Baleitwa abaNefili—ishiwi ilipilibula “abalenga bambi ukuwa.” Mu nshita balelulunkanya, “pano isonde paiswilepo ulufyengo.”—Ukutendeka 6:4, 11.

Nangu cibe fyo, pa kuba kalulunkanya tacilepilibula ukuti kano ulepuma nelyo ukusunkawila abantu. Uuli onse uwasunga abantu bambi—ukucilisha abali abanaka nelyo abasansalikwa—mu nshila ya culukusu nelyo iya museebanya ninshi ni kalulunkanya. (Linganyako Lukala Milandu 4:1.) Bakalulunkanya balesha ukusakamika, ukutiinya, no kulama. Lelo abengi babomfya utunwa twabo, te maka iyo. Na kuba, ukululunkanya inkuntu e kwaseeka sana pa kululunkanya konse. Muli fyo kuti kwasanshamo insele, ukusasuka, ukupumya, no kwinika amashina.

Nangu cibe fyo, inshita shimo shimo ukululunkanya kuti kwaba mu mucenjelo. Languluka, ku ca kumwenako, icacitike kuli Lisa.b Akulile mwi bumba lya fibusa abakashana banankwe. Lelo lintu aali ne myaka 15, ifintu fyatendeke ukwaluka. Lisa atendeke ukumoneka bwino sana no kutampa ukucebusha abengi. Alondolola ukuti: “Ifibusa fyandi batampile ukulankankamba no kulanda ifintu fyabipa pa lwa ine nga nshilipo—limo limo nangu fye e po ndi.” Balekubanya fye no bufi pa lwa wene, ukwesha ukonaula ishina lyakwe. Ee, pa mulandu wa kalumwa, balimululunkenye bubi bubi kabili mu nshila ya culukusu.

Icilenga umo Ukuba Kalulunkanya

Ubukalushi ilingi line bwalisuntinkana ne ŋanda intu umuntu akulilemo. Umusepela we shina lya Scott watila: “Tata aali umukalushi, e co na ine nabele umukalushi.” Aaron na o wine taleikala bwino pa ŋanda. Ebukisho kuti: “Nailwike ifyo abantu balishibe pa lwa mibele ya lupwa lwandi—ukuti yali iyapusanako—kabili nshatemenwe ukuti abantu baleŋumfwilako ubulanda.” E co lintu Aaron atendeke ifyangalo, alelwisha ukucimfya. Lelo taikushiwe fye no kucimfya. Aaleceefya abo alelwishanya na bo mu fyangalo—ukubaseebanya apakalamba.

Lubali lumbi, Brent akushiwe ku bafyashi abaaletiina Lesa. Lelo asumino kuti: “Nalelenga abantu ukuseka, lelo inshita shimo shimo nshaleishiba ilya kuleka, e co nalekalifya bambi.” Ukufwaisha kwa kwa Brent ukwa musamwe no kulumbuka fyamulengele ukusuula ku fyo bambi baaleyumfwa.—Amapinda 12:18.

Imisepela imbi bamoneka ukusongwa na televishoni. Amafilimu ya misoka yacindamika ‘abalumendo bakosa’ no kucilenga ukumoneka ukuti ukuba uwa cikuuku te bwaume iyo. Amafilimu ya kusekesha ayatemwikwa yaisulamo ukusasuka. Amalyashi ilingi line yebekesha imbuli no kukansana ificitwa mu fyangalo. Ifibusa fyesu na fyo kuti fyayambukila inshila tusungilamo bambi. Nga ca kuti abanensu ni bakalulunkanya, cintu cayanguka kuli ifwe ukuilunda kuli bene pa kusengauka ukuba ifinakabupalu fyabo.

Te mulandu ne mibele yobe, nga ca kuti ulabomfyako inshila shabamo kululunkanya, lyene abalebipilwa nabacila pa kuba fye ifinakabupalu fyobe epela.

Ifya Kufumamo fya pa Nshita Ntali

Magazini wa Psychology Today ashimiko kuti: “Ukululunkanya kuti kwatendeka ku bwaice, lelo kulatwalilila ukufika na mu bukalamba.” Ukufwailisha kumo ukwasabankanishiwe muli The Dallas Morning News kwasangile ukuti “amaperesenti 65 aya bakalume baishibikwe ukuti baali ni bakalulunkanya mu gredi 2, baliketwepo pa milandu ya misoka ilyo bafikile pa myaka 24.”

Ca cine, te bakalulunkanya bonse basanguka intalamisoka. Lelo ukuba ne cibelesho ca kukalifya bambi kuti kwaletako amafya ayene yene kuli iwe pa numa mu bumi. Nga ca kuti kwafika na mu cupo, kuti kwafumamo ukukanshika kukalamba ku mwina mobe na ku bana bobe. Apantu abengisha incito basalapo abo abaishiba ifya kubomba bwino na bambi, ukululunkanya kuti kwakonawila amashuko ya kwingile ncito. Mu kupalako amapaalo ya ku ntanshi mu cilonganino ca Bwina Kristu te kuti uyamone. Brent atila, “bushiku bumo, kuti natemwa ukufikapo ukubomba nga eluda, lelo tata angafwile ukwiluka ukuti abantu te kuti bese kuli ine na mafya yabo nga ca kuti baletontonkanya ifyo napamo ndebasasukila.”—Tito 1:7.

Ifya Kwaluka

Te lyonse tumona ifilubo fyesu bwino bwino. Amalembo yalatusoka ifyo umo kuti aitasha fye no ‘kuitasha mu menso yakwe umwine, ati amampuulu yakwe tayakasangwe no kupatwa.’ (Ilumbo 36:2) E co kuti pambi waesha ukwipusha umufyashi, cibusa uo wacetekela, nelyo Umwina Kristu wakosoka ku mitubululo. Icine limo cilakalipa, lelo kuti cakwaafwa fye ukumona imbali umo ulekabila ukwaluka. (Amapinda 20:30) “Ndemone fyo ukumfwa e cintu cikalamba icangafwile,” e fyasosa Aaron. “Aba bufumacumi balenjeba umo nalelufyanya. Nshaletemwa lyonse ukumfwa ica musango yo, lelo e cintu nalekabila mu cine cine.”

Bushe ici cilepilibula ukuti ufwile ukupita mu kwaluka kukalamba mu buntu bobe bonse? Iyo, ilingi line kuti caba fye kuteulula umuntontonkanya obe ne mibele yobe imo imo. (2 Abena Korinti 13:11) Ku ca kumwenako, ukufika pali nomba pambi uimona ukuti walicila bambi pa mulandu wa ciimo cobe, ubukose, nelyo ukucenjelesha. Lelo Baibolo itukoselesha ukubomba ‘mu kupetama ukutunga abanensu ukuba abacilapo.’ (Abena Filipi 2:3) Ishibo kuti bambi—te mulandu ne ciimo nelyo ubukose—balikwata imibele isuma iyo ushakwata.

Na kabili kuti wakabila ukusotola mu buntu bobe ukukongama kwa kuba uwakaluka nelyo uutekela ku muunga we fwafwa. Bombela pa ‘kukanaba uulolekesha ifya iwe we mwine, lelo uulolekesha ne fya banobe.’ (Abena Filipi 2:4) Nga ca kuti ulekabila ukulanda mu kushangila, cite fyo ukwabula ukuba no museebanya, ukusasuka, nelyo ukutukana.—Abena Filipi 4:3.

Nga ca kuti watunkwa ukwalukila ku kululunkanya, ibukisha ukuti Lesa alyonawile abaNefili balelulunkanya. (Ukutendeka 6:4-7; 7:11, 12, 22) Imyanda ya myaka ingi pa numa, mu nshiku sha kwa kasesema Esekiele, Lesa alumbulwile ubukali bwakwe ubushaikulila pa bantu abaali no mulandu wa ‘kusunkaula’ no ‘kutunkula’ abalanda. (Esekiele 34:21) Ukwishiba ukuti Yehova alipata ukululunkanya kuti caba ca kucincisha cikalamba pa kuti umo aluke ukwaluka kulekabilwa!

Na kabili cilaafwa ukwetetula pa fishinte fya Baibolo ukupitila mwi pepo. Ifunde lya Mulinganya lilondolola ukuti: “E ico fyonse ifyo mufwayo kuti abantu bacite kuli imwe, e fyo na imwe mucite kuli bene.” (Mateo 7:12) Lintu watunkwa ukutiinya umuntu umo, ipushe we mwine ukuti: ‘Bushe ine nalitemwa ukutunkaulwa, ukutiinishiwa, nelyo ukucefiwa? Lyene mulandu nshi nsungila bambi muli iyo nshila?’ Baibolo itukambisha ‘ukubelane icongwe, ukuba aba mitima ya nkumbu.’ (Abena Efese 4:32) Yesu aimike ica kumwenako capwililika muli kuno kuloshako. Nangu cingati aalicilile abantunse bonse, aali uwa cikuuku kuli bonse, uulangulukilako, kabili uwa mucinshi. (Mateo 11:28-30) Esha ukucita cimo cine nga ca kuti walolenkana no muntu uwanaka ukucila iwe—nelyo uukukalifya nga nshi.

Nangu ni fyo, ni shani nga ca kuti ubukalushi bobe bufuma ku kukalifiwa pa nshila usungilwamo pa ŋanda? Limo limo, kuti wapeelwe nsambu pa bukali bwa musango yo. (Linganyako Lukala Milandu 7:7.) Nangu ni fyo, Baibolo itwebo kuti umuntu umulungami Yobo alisokelwe ukuti: “Apo pabe cipyu cenjela, epali cakubelelekela mu misuula . . . Cenjela, wialukila kuli buncitatubi.” (Yobo 36:18, 21) Nangu ca kuti ulesungwa bubi bubi, tawakwata insambu sha kusunga bambi bubi bubi. Inshila yacilapo kuwama kuti yaba kwesha ukulanshanya ifintu na bafyashi bobe. Nga ca kuti uli cinakabupalu ca misungile yalubana, ukwaafwa kwa bambi kuti nakalimo kwafwaikwa ku kukucingilila ku bubi bwalundwapo.

Ukwaluka te kuti pambi kube ukwayanguka, lelo kuti wayaluka. Brent atila: “Ndapepele ci mupepi na cila bushiku, kabili Yehova alingaafwa ukuilopolola bwino bwino.” Ilyo mu kupalako uleilopolola bwino bwino mu nshila usungilamo abantu bambi, ukwabulo kutwishika ukasango kuti abantu bali no kucilapo kukutemwa. Ibukisha, abantu kuti pambi batiina bakalulunkanya, lelo takuli nangu umo mu cituntulu uwabatemwa.

[Amafutunoti]

[Amashiwi pe bula 23]

“Ukululunkanya kuti kwatendeka ku bwaice, lelo kulatwalilila ukufika na mu bukalamba”

[Icikope pe bula 22]

Umuseebanya waba musango wa kululunkanya