Bushe mfwile ukucita shani nga balencusha ku sukulu?

Ukucusha umuntu kubi icine cine. Ilyo aba mu Britain bafwailishe pa bacaice abaipaya abo basabankanya mu nyunshipepala batile cimo icilenga abacaice abengi ukuipaya, mulandu wa kubacusha.

Finshi abacusha abanabo bacita?

Ukucusha umuntu takupilibula fye ukumupuma epala. Mwalunda ne fyakonkapo.

• Ukulanda ifyabipa. Celine uwa myaka 20 atile: “Abakashana balalanda sana ifyabipa. Nshakalabe mashina banjinike ne fyo balempontela. Balengele ndemona kwati nalisuulwa, ndi wacabecabe, kabili abantu balimpata. Amashiwi balenjeba yalibipile ica kuti no kunguma kwawamapo.”

• Ukukankamba umuntu. Haley uwa myaka 18 atile: “Abo nalesambilila nabo batampile ukuntaluka. Inshita ya kulya nga yafika, balecita kwati pa tebulo tapali incende pantu tabalefwaya ukuti ndeikala nabo. Pa mwaka uutuntulu naleikala fye neka kabili nalelila sana.”

• Ukutuma ifikope na mashiwi ayabi pa kompyuta. Daniel uwa myaka 14 atile: “Ukutuma fye amashiwi ayanono pa kompyuta kuti kwaonaula ishina lya muntu nelyo kuti mwafuma fye ne mfwa. Bamo kuti bamona kwati ndekukumya fye, nomba ifya musango yu filacitika!” Umuntu kuti abomfya na foni pa kutuma ifikope nelyo amashiwi ayabipa.

Cinshi abantu bacushisha abanabo?

Ilingi line ifi e filenga.

• Nabo balibacushishepo. Umulumendo we shina lya kuti Antonio atile: “Naleumfwa sana ububi pa fyo abanandi balencusha, e calengele ukuti na ine ntampe ukulacusha bambi. Lelo pa numa, naishileiluka ukuti ifyo nalecita fyalibipile sana!”

• Bapashanya imisango ya bambi. Jay McGraw alembele mu citabo citila Life Strategies for Dealing With Bullies ukuti: “Ilingi icilenga abaice ukulacusha abanabo . . . bapashanya abafyashi babo, nelyo bamunyinabo ne nkashi shabo.”

• Bacita kwati balicila bambi ilyo ninshi bali-isuula. Barbara Coloroso alembele mu citabo citila The Bully, the Bullied, and the Bystander ukuti: “Abana abacusha bambi bacita kwati balicindama sana ukucila ababiye, lelo ico bacitila ifi mulandu wa kukalipwa umutima no kuimona ukuti tabacindama.”

Ni bani abo bacusha ilingi line?

• 

  Abatemwa ukuba fye beka. Abaice abashatemwa ukuba na banabo e bo maka maka bacusha.

• Abamoneka ukuba abaibela. Limo icilenga bamo ukulabacusha mulandu wa fyo bamoneka, inkanda yabo, uko bapepa, nelyo pa mulandu wa kutila balilemana, e lyo na fimbipo.

• Abacaice abashaicetekela. Abacusha abanabo baleshiba abaimona kwati bacabecabe. Ilingi line aba musango yu ebo bacusha pantu baleshiba ukuti tapali ifyo bengabacita.

Cinshi ufwile ukucita nga balekucusha?

• 

  Wilakalipa. Umukashana we shina lya kuti Kylie atile: “Abacusha abanabo balatemwa sana uo balecusha nga afulwa. Nga taulekalipa, balaleka ukukucusha.” Baibolo itila: ‘Uwa mano alakaanya icipyu.’​—Amapinda 29:11.

• Wilabwekeshamo. Ukubwekeshamo kuti kwalenga fye ifintu ukubipilako. Baibolo itila: “Mwilabwesesha ububi pa bubi.”​—Abena Roma 12:17; Amapinda 24:19.

• Wilacita ifingalenga balakucusha. Ule-esha na maka yonse ukusengauka abengakucusha kabili wilaya uko bengasangwa.​—Amapinda 22:3.

• Ulebasuka mu nshila iisuma. Baibolo itila: “Ukwasuka ukwafuuka kunasha ubukali.”​—Amapinda 15:1.

• Ulefitwala fye mu mipuulwe. Natulangilile, tutile uulefwaya ukulakucusha akweba ati walina sana, kuti waimya fye amapeya no kumweba ati: “Nalimo kuti cawama nga nabweshako umubili panono!”

• Ulefumapo. Nora uwa myaka 19 atile: “Ukukanayasuka kulanga ukuti uli wa mano kabili walishipa ukucila uulekucusha. Kabili kulanga ukuti wali-ilama ukucila uulekucusha.”

• Uleicetekela. Umukashana we shina lya kuti Rita atile: “Abacusha abanabo baleshiba nga uli no mwenso, kabili kuti bakushukila no kulenga walaimona ukuti tapali ico wingacitapo nga balekucusha.”

• Ebako bambi. Abafwailisha batila abengi abo batumina amameseji ayabi pa intaneti tabebako umuntu nangu umo, nalimo icilenga kutiina ukuseebana (maka maka abalumendo) nelyo ukutiina ukuti ababacusha e lyo bengacilamo. Lelo wishibe ukuti abacusha abanabo balatemwa sana nga tawebeleko bambi. Ukwebako bambi e ca kubalilapo ufwile ukucita nga ulefwaya baleke ukukucusha.