Ukulubulwisha no Kwipaya “Uwasangukiile Cisumino”

KU ULEMBA LOLENI! MU ITALY

KU LUBALI lumo ulwa muputule wa kupingwilamo imilandu uwa kutiinya kuli apekala bakapingula, apasumbuka kabili apalulubala. Icipuna ca mukalamba icili pa kati na nkati cakupwako ne cicingo ca nsalu yafituluka, no musalaba uukalamba uwa cimuti uwatongekwa pa muulu e cimoneka fye ku uli onse mu muputule. Pa ntanshi ya ico cipuna, e pali imbokoshi ya kulubulwilamo.

Ifi e fintu ilingi line balelondolola ifilye fya Kulubulwisha kwakaluka ifya kubombomanika ifya baKatolika. Umulandu wa kutiinya uwalepeelwa kuli shimilandu washama wali wa “kusangukile cisumino,” inumbwilo iitwibukisha ku kulungulusha no kwipaya kwa kocela umuntu pa cimuti. Icilye ca Kulubulwisha kwakaluka, (mu ciNgeleshi Inquisition, ukufuma kuli verbu wa ciLatin inquiro, “ukwipushaipusha”) cali cilye ce calici icaimikwe pa kufumyapo ukusangukile cisumino, uko e kuti, ukusangukila imfundo nelyo ififundisho ifishaleumfwana na buRoma Katolika ubwali nge cishilano.

Ifitabo fya baKatolika filondololo kuti Ukulubulwisha kwakaluka kwatendeke panono panono. Papa Lucius III abikileko uku Kulubulwisha kwakaluka pa nshita ya Kukumana kwa mu Verona mu 1184, kabili imibombele ya kuko yali no kulawamishiwako na bapapa bambi, nampo nga ishiwi lya kuwamyako kuti lyabomfiwa ku kulondolola icintu ca kutiinya ica musango yo. Mu mwanda wa myaka uwalenga 13, Papa Gregory IX abikileko ifilye fya Kulubulwisha kwakaluka mu mbali shalekanalekana isha Bulaya.

Ukulubulwisha kwakaluka ukwa ku Spain ukwaseebana kwaimikwe mu 1478 mu kuba ne cipoope ca kwa papa icapeelwe na Papa Sixtus IV ilyo alombelwe ku shamfumu Ferdinand na Isabella. Kwaimikwe ku kulwishishako baMarrano, abaYuda abalebepekesha ukwalukila kuli buKatolika pa kuti bengafyuka ukupakaswa; na baMorisco, abaShilamu abayalukiile kuli buKatolika pa mulandu umo wine; e lyo na bena Spain abasaangukiile cisumino. Pa mulandu wa uku kupimpa kwa bumpelwa amano, kalubulwisha mukalamba uwa kubalilapo mu Spain, Tomás de Torquemada, umo wa bafolela ba ciDominic, e o bonse baishibe ngo wabipishe mu milandu ya Kulubulwisha kwakaluka.

Mu 1542, Papa Paul III aimikeko Ukulubulwisha kwakaluka ukwa ku Roma, ukwakwete amaka pali bonse abaali baKatolika. Asontele icilye cikalamba ica bakardinala 6, abaleitwa Congregation of the Holy Roman and Universal Inquisition (Ulukuta lwa Kulubulwisha kwakaluka ukwa Roma Mutakatifu no kwa Calo Conse), icali libumba lya lukuta ilyaishilesanguka “buteko bwa kulengo munsokwe ubwaiswishe umwenso muli Roma onse.” (Dizionario Enciclopedico Italiano) Ukwipaiwa kwa baalesangukile cisumino kwaleleto munsokwe pali bonse abaali mu fyalo umo ubuteko bwa buKatolika bwayandatile.

Ukulubulwishiwa no Kukandwa

Ifyalembwa mu lyashi lya kale filashininkisho kuti bakalubulwisha balelungulusha abo bantu balesanga no mulandu wa kusangukile cisumino pa kuti bengayebelela. Pa kwesha na maka ukuti cibe kwati Ukulubulwisha kwakaluka takwali mulandu ukalamba, abalanda pa fyacitike aba ciKatolika balilemba abati pali ilya nshita, ukulungulusha kwaliseekele nga nshi na mu filye fya ku calo. Lelo bushe ico cilalungamika abatumikishi baaleitunga ukuti baleimininako Kristu ukucitako ifintu fya musango uyo? Bushe bene nga tabalangile icililishi cintu Kristu alangishe ku balwani bakwe? Pa kubebeta uyu mulandu mu kufumaluka, kuti pambi twalanguluka pali ici cipusho cayanguka ica kuti: Bushe Kristu Yesu nga alilungulwishe bonse abapusene nankwe mu fyo aalesambilisha? Yesu atile: “Temweni abalwani benu, citeni icisuma abamupata.”—Luka 6:27.

Ukulubulwisha kwakaluka takwaebekeshe ukuti ubulungi bwali no kubomfiwa pa wali no mulandu. Cali kwati, kalubulwisha aali no kucita fye conse cintu alefwaya. “Kulila fye kwaba umutunganya, ukupeelwa umulandu, nangu fye amang’umfung’umfu, ninshi kalubulwisha aali no kwita umuntu ukwisamonekela pa ntanshi yakwe.” (Enciclopedia Cattolica) Italo Mereu, kalemba wa lyashi lya pa fya mafunde, alishininkisha ukuti bwali buteko bwa ciKatolika bwine e bwaelengenye no kulabomfya inshila ya kulubulwilamo iya kulubulwisha kwakaluka, ukuleka imibombele ya pa kale iya kupeelelamo mulandu iyatendekwe na bena Roma. Ifunde lya bena Roma lyalefwaya ukuti uuleseba umubiye amushinine pa fyo alemutunganya. Nga kwaliko ukutwishiko kuli konse, caleba fye bwino uyo muntu ukumulekako ukucila ukuibika mu bwafya bwa kusenuka umuntu wa kaele. Ubuteko bwa ciKatolika pali ici cishinte ca mwi funde bwapyanikepo imfundo ya kuti umutunganya wisa apali umulandu, kanshi ni shimilandu e wali no kulangilila ukuti aali wa kaele. Amashina ya bakambone (abamusebele) yalesungwa mu nkaama, kabili nga kwali uuli onse uwali nga ndubulwila kuli shimilandu, aali no kuibika mu kuseebana no kulufye cifulo cakwe nga ca kuti abombele bwino mu kulandilako uwa kusangukile cisumino. Pali uyo mulandu, Enciclopedia Cattolica isumino kuti, uwali no mulandu taakwete ukuli konse ukwa kusempukila. Cintu fye ndubulwila aali no kucita kwebako fye uwa mulandu ukuti ayebelele!”

Uku kulubulwisha kwaishilefika kuli auto-da-fé, inumbwilo ya mu ciPortuguese iyalola mu kuti “imibombele ya citetekelo.” Iyi mibombele yali cinshi? Ifyalengwa ifya pali iyo nshita filango kuti bashimilandu bashama abasangilwe no mulandu wa kusangukile cisumino, ifyo balebacita nga wamonako no mubili kuti waenda. Icitabo ca Dizionario Ecclesiastico cilondolola auto-da-fé ukuti “mulimo wa pa lwalaala uwa kuwikishiwa uwalebombwa na balesangukile cisumino na balelapila” lintu balebabelengelo bupingushi.

Ukushinina aba mulandu wa kusangukile cisumino no kwipaiwa baalefilaalikisha pa kuti nga bababika pamo e lyo kwaisaba fye ica kucitika ca kutiinya cimo imiku ibili pa mwaka nelyo ukucilapo. Umulongo uwalepa uwa baalesangukile cisumino waletantamikwa pa ntanshi ya bakutambako, abaakweteko fyonse fibili umunsokwe e lyo no kucebushiwa ku kumono bunkalwe. Abashininwe umulandu balebeba ukunina pa cintamba pa kati na nkati ka lubansa ulukalamba, kabili balebabelengela mu kupongomoka fintu babapingwile. Abo abasuuswike, e kuti abo balekele ififundisho fya kusangukile cisumino, baletala babafumya pa fyo baleculako ifya kuba abatamfiwa kabili balepingwilwa fye ukukanda kwalekanalekana ukusanshako no kubikwa mu cifungo mpake mfwa yabo. Abo abashasuuswike lelo pa kulekelesha fye e lyo bayebelela kuli shimapepo balebapeela ku mabulashi ya buteko ukuyakamwa pa mukoshi, ukukulikwa, nelyo ukuputulwako mutwe, e lyo pa numa ukocewa. Nomba abashalelapila baleboca fye abatuntulu. Ukwipaya ukwine kwine kwaleisa mu kucitika limbi, pa numa ya kulubulwisha kwa pa lwalaala na kumbi.

Umulimo wa Kulubulwisha kwakaluka ukwa ku Roma wali ni nkaama iikalamba. Nangu fye ni lelo, aba fya kusoma tabasuminishiwa ukufika ukwasungilwa ifyalembwa pa Kulubulwisha kwakaluka. Nangu cibe fyo, ukusapika kwatekanya kwalisokolola ifyalelembwa mu kulubulwisha kwa mu filye fya bena Roma. Cinshi cintu ifyo fyalembwa fisokolola?

Ukulubulwisha Shikofu wa Cifulo Casumbuka

Pietro Carnesecchi, uwafyalilwe mu Florence pa kutendeka kwa mwanda wa myaka uwalenga 16, alitungulwike mu kwangufyanya mu milimo yakwe iya lukuta mu cipango ca kwa Papa Clement VII, uyo waishilemulaasa ukuba kalemba wakwe. Umulimo wa kwa Carnesecchi nangu cibe fyo, waishilepwa kwati waputuka fye, ici cali lintu papa afwile. Pa numa, aishilebeleshanya na bakankaala na bashimapepo abalesuminishako ififundisho fimo ifyalesambilishiwa na ba Protestant Reformation, kwati fye fintu na o alesuminishako. Pali uyu mulandu, alilubulwishiwe pa miku itatu. Ilyo apingwililwe ukufwa, aliputwilweko umutwe, e lyo umubili wakwe baliocele.

Ilyo Carnesecchi apooselwe mu cifungo aba kulandapo balemulondolola ukuti aleenda fye mfwa mfwa. Pa kuti bamunashe, balimulungulwishe no kumutane fya kulya. Pa September 21, 1567, balimucitiile ukusefya kwa auto-da-fé ni cikanga bakardinala bonse fye aba mu Rome babeko. Ubupingushi ubo bapingwilile Carnesecchi balibubelengeele pa cintamba pa cinso ca cinkupiti wa bantu. Basondwelele no kulandapo fimo nga fintu lyonse caleba e lyo no kusaalikilako abaali mu cilye ca buteko, uko baletwala uwalesangukile cisumino, pa kuti ‘banasheko ubupingushi pali uyo muntu ukukanamupingwila ku mfwa nelyo ukucishamo kumulungulusha.’ Bushe ubu tabwali bumbimunda bwa kapela makufi? Bakalubulwisha bakaluka balefwaya ukukufya abo baalesangukile cisumino, lelo pa nshita imo ine, ukubepekesha ukulomba amabulashi ya ku calo ukuti babomfye inkumbu, na mu kucite fyo ukusungililako ishina no kushetukisha umulandu wa mulopa pali bambi. Ilyo babelengele fintu bapingwile Carnesecchi, bamufwikile sanbenito—ica kufwala ca nsamu ica mutuntula icalengelwemo ne misalaba yakashika kuli abo balapiile, nelyo icafita icapentwamo ne mingu sha mulilo na bashetani kuli abo abashalapiile. Ubupingushi bwabombelwepo pa numa ya nshiku 10.

Mulandu nshi uyu uwali kale kalemba wa kwa papa bamupeelele umulandu wa kusangukile cisumino? Ifyalembwa fya fintu umulandu wakwe walubulwilwe, ifyasangilwe pa kupwa kwa mwanda wa myaka uwalenga 19, fisokololo kuti asangilwe ne milandu 34 iyayampene ku fifundisho fintu aalesuusha. Pali ifyo fisambilisho paali umutwala, ubushimbe bwa bashimapepo na banakashi ba fya mapepo, ifimpashanya ukusanguko mubili no mulopa wa cine cine, inkosho, icilapilo, ukubinde fya kulya, ukweleelwa, na masaali ya ku “batakatifu.” Umulandu walenga 8 wena kuti walenga no muntu ukupapa. (Moneni umukululo, pe bula 15.) Pa kusenukila ku mfwa abo bapokelele “icebo ca kwa Lesa icalondololwa mu Malembo ya Mushilo” pamo nge shinte fye lyeka ilya co basuminemo, Ukulubulwisha kwakaluka kwalangile fye apabuuta tutu ukuti Icalici lya ciKatolika talimona Baibolo wa Mushilo ukuba nge ntulo fye yeka iyapuutwamo. Tacili ca kupapa kanshi ukuti ififundisho ifingi ifye calici tafyashimpwa pa Malembo, lelo pa cishilano ce calici.

Ukwipaiwa kwa Musambi Wacaice

Ilyashi ilipi kabili ilya kuleto bulanda ilya kwa Pomponio Algieri, uwafyalilwe mupepi na Naples mu 1531, talyaishibikwa sana, lelo nangu lyalifishilishiwa nalitampo kumoneka, pa mulandu wa basambi abengi abalesapika mu mukoosha ifyalecitika kale. Ukupitila mu kukumana na bakafundisha na basambi ukufuma ku mbali shalekanalekana isha mu Bulaya ilyo aalesambilila pa yuniversiti ya ku Padua, Algieri bamulangile abo baleita abati aba kusangukile cisumino e lyo ne fifundisho fya ba Protestant Reformation. Aishilesekelela sana mu Malembo.

Atendeke ukusumina ukuti Baibolo yeka fye e yapuutwamo, na pali uyo mulandu, alikeene ififundisho ifingi ifya ciKatolika, pamo nga ukuyebelela, inkosho, umutwala, ifimpashanya ukusanguko mubili no mulopa wa cine cine, no kwimininwako kuli Lesa ku “batakatifu,” pamo pene ne cisambilisho ca kuti papa e mwiminishi wa kwa Kristu.

Algieri aaliketwe no kulubulwishiwa mu Ukulubulwisha kwakaluka mu Padua. Aebele abalemulubulwisha ukuti: “Ndebwelelamo mu kuitemenwa ukuti bayenkaka, nangu fye nakalimo ku kufwa nga ca kuti ico e cintu Lesa alefwaya. Pa mulandu wa kubengeshima kwakwe, Lesa ali no kucilanapo kusanikila umo na umo. Ndi no kupita mu kucululuka konse ne cimwemwe pantu Kristu, Kasansamusha wapwililika uwa myeo yacushiwa, uuli e cengelo candi no lubuuto lwa cine, ali na maka ya kutamfye mfifi.” Icakonkelepo, Bakalubulwisha ba ku Rome balimubweseshe no kwisamusenukila ku mfwa.

Algieri aali ne myaka 25 lintu afwile. Ubushiku aleipaiwa mu Rome, alikeene ukuyebelela nelyo Ukupoke mfumu. Icibombelo ico babomfeshe pa kumwipaya calicililenapo ukukaluka. Taocewe no mwina wa nkuni. Mu cifulo ca ico, kwali icilongo icatekelwe pa cintamba apo cinkupiti onse aalemona, umwali ifya kwaasha pamo nga amafuta, amanenekela, ne finyamuti. Lintu bamukakile, uyu mulumendo bamubikile muli ici cilongo, e lyo nomba bayasha ifyalimo. Aile alepya panono panono ninshi ali umutuntulu.

Na Cimbi Icaleta Ukushininwo Mulandu Ukwabipisha

Carnesecchi, Algieri, na bambi abaipaiwe ukupitila mu Kulubulwisha kwakaluka tabaumfwikishe Amalembo mu kukumanina. Ukwishiba kwali ‘takulafula’ mu “nshita ya ku mpela” iya ino micitile ya fintu. Nangu ni fyo, baliitemenwe ukufwila pa “kwishiba icine, NW” ukwali fye ukunono kuntu banonkele mu Cebo ca kwa Lesa.—Daniele 12:4.

Nangu fye ni baProtestanti, ukusanshako na Baalefwayo kwaluka, balekufya bacaibela ukupitila mu kubooca pa cimuti nelyo baKatolika baleipaiwa ukubomfya amabuteko ya ku calo. Calvin, ku ca kumwenako, nangu atemenwe sana ukukwempako mutwe, alengele Michael Servetus ukuti ocewe umutuntulu pamo ngo wasangukiile cisumino ca kuti kwaba balesa Batatu.

Icishinka ca kuti ukupakasa no kwipaya abaalesangukile cisumino fyali ifyaseeka kuli baKatolika na baProtestanti tacilepeele nsambu nangu fye panono ukuti incitilo ya musango yo yaba fye bwino. Lelo ubuteko bwa fya mipepele bwalishingamwa no mulandu wabipisha—uwa kubilisha ukuti Amalembo yalasuminisha ukuti ukwipaya kwaliba fye bwino e lyo no kumoneka kwati Lesa umwine e wabakambishe ukulabomba muli yo nshila. Bushe ico tacituulika umuseebanya pe shina lya kwa Lesa? Abasoma abengi balasuminisha ukuti Augustine, uwalumbuka nga “Kalemba Wacindikwa uwa Lukuta” lwa ciKatolika, e wabalilepo no kwafwilisha icishinte ca kupatikisha “kwa mu fya mipepele,” uko e kuti ukubomfya amaka ku kulwisha ukusangukile cisumino. Mu kwesha ukubomfya Baibolo ku kulango kuti ukubomfya amaka kwaliba fye bwino, aloseshe ku mashiwi ya mu mulumbe wa kwa Yesu ayasangwa pali Luka 14:16-24 aya “kupatikisha abantu ukwisa.” Mu kumonekesha, aya mashiwi, ayanyonganikwe na Augustine, yalangilile ukusekelela abeni ukwabilima, te kupatikisha kwakaluka.

Cili icacindamo kumono kuti nangu fye ni lintu Ukulubulwisha kwakaluka kwakosele, abaleafwilisha ukusuminisho kuilumbulwila mu fya mipepele balesuusha ukupakasa abalesangukile cisumino, balelosha ku mulumbe wa ngano na mankumba. (Mateo 13:24-30, 36-43) Umo uwa bene aali ni Desiderius Erasmus, uwa ku Rotterdam, uwasosele ukuti Lesa, Umwine we bala, alafwaya abasangukile cisumino, amankumba, ukusuminishiwa ukubako. Martin Luther, lubali lumbi, abalamwine ulukaakala ulwa kulwisha bacaibela aba bucibombebombe, kabili mupepi na 100,000 balipaiwe.

Apo natwishiba icishingamo cakakala ica mu fya mipepele ya Kristendomu icatuninkishe ukupakaswa kwa abo baleti baasangukile cisumino, cinshi tulingile ukucincishiwa ukucita? Mu cine cine tulingile ukufwaya ukusapika ukwishiba kwa cine ukwa Cebo ca kwa Lesa. Yesu atile ica kwishibilako Umwina Kristu wa cine cali no kuba kutemwa Lesa no munankwe—ukutemwa uko nangu cibe shani takwingasuminisha ulukaakala.—Mateo 22:37-40; Yohane 13:34, 35; 17:3.

[Akabokoshi pe bula 15]

Imilandu imo Intu Carnesecchi Bamusangile Na Yo

8. “[Walyumininapo fye] ukuti takuli cimbi icilingile ukusuminwamo icapusana ku cebo ca kwa Lesa icasokololwa mu Malembo ya Mushilo.”

12. “[Walisumina] ukuti insakalamenta ya cilapilo tayaba [mu kumfwana ne funde lya bulesa], ukuti tayaimikwe na Kristu kabili tayasuminishiwa mu Malembo, kabili ukuti icilapilo icili conse tacifwaikwa kano fye kuli Lesa fye umwine.”

15. “Walitwishika umutwala.”

16. “Ibuuku lya Maccabees, ililanda pa kupepelako abafwa, iwe ulimona ukuti talyapuutwamo.”

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 12]

The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck