Amenshi—Apashintilila Ubumi bwa Pali Planeti Wesu

NANGU ca kuti amenshi tayakwate langi, tayakwata akacena, tayalowa, kabili tamwaba mulyo, yalikatama ku bumi pe sonde. Takwaba umuntu nangu umo, inama, nelyo icilimwa icingabe cituntulu ukwabula amenshi. Ukufuma fye ku nsofu ukufika na ku kashishi kashimoneka na menso yesu, amenshi yalikatama; kabili takuli cintu mwingapyanikapo. Umo na umo uwa bantu abacila pa mabilioni yasano aba pe sonde alingile ukunwa amalita 2.5 aya menshi cila bushiku mu fintu fyasongoloka na mu fya kulya pa kuti atwalilile uwa butuntulu busuma. Ukwabula amenshi, ninshi ubumi takuli.

Ukwabula amenshi, tacingacitika ukukushe filimwa nelyo ukuteke fitekwa. Ukwabula amenshi, takwingaba fya kulya—nga takuli fya kulya, ubumi ninshi takuli.

Ku ce shuko, amenshi e ko yaba ayengi. Lintu planeti wesu uwayemba bamukopa ukufuma ku lwelele lwa ku nse ya calo, amoneka kwati alingile ukwitwa ukuti Amenshi, mu cifulo ca kumwita ukuti Isonde ukupilibula umushilinshi. Mu cituntulu, amenshi yonse ayaba mu calo nga baali no kuyakumanya bwino bwino pa cibalabansa ca uno planeti, kuti yapanga bemba mukalamba uwingakumane sonde lyonse uwingaba bakilomita 2.5 ukushika. Umushili onse uwa pe sonde kuti waingila muli Bemba mukalamba uwa Pacific, na bemba ukuishalila fye.

Kwena, amenshi ya pe sonde ayengi yaba muli babemba, e lyo amenshi ya muli babemba yalisampa. Nga ca kuti umuntu alenwa fye amenshi ya muli bemba, kuti afwa mu kwangufyanya ku cilaka na ku kucepelwa amenshi mu mubili ilyo umubili uleesha ukufumyamo umucele uushilefwaikwa. Amenshi ya muli bemba tayawama ukubomfya ku bulimi nangu fye ni ku maindastri—yalomike filimwa ifingi kabili yalalenge ndalawa kuli bamashini abengi. E co, ilingi line, abantu kuti babomfya fye amenshi ya muli bemba nga ca kuti bafumyamo mucele, kabili ico cifwaya indalame shingi nga nshi pa kucicita.

Pa menshi yonse aya mu calo, amenshi ayasuma, ayashasampa yaba fye amaperesenti yatatu. Mupepi fye na yonse ayo menshi ayasuma—amaperesenti mupepi na 99—yaba mu menshi makasa ayeleela muli babemba nelyo mu menshi makasa ayakosa nelyo pa nshi sana. Ni peresenti umo fye e menshi yantu umuntu engasanga mu kwanguka.

Peresenti umo aumfwika kwati te menshi ayengi. Bushe cilemoneka kwati kuti twaisabulisha amenshi yasuma? Nalimo iyo. Magazini wa People & the Planet alondololo kuti: “Nangu fye ni uyu wine [peresenti umo], nga ayananishiwa bwino bwino ukushinguluke sonde no kubomfiwa mu kulembelela, kuti akumana ku kutungilila abekashi ba pe sonde abalipo pali ino nshita imiku ibili nelyo itatu.”

Ukulundapo, amenshi yonse ayaba pe sonde tayengilishiwako nangu ukucepelako. Magazini wa Science World alondololo kuti: “Amenshi yantu mwingabomfya ilelo e yo ne finama ifyaloba kale fyanweneko. Ico ni pa mulandu wa kuti amenshi yonse yantu tukwete pe Sonde pali nomba e yamo yene ayo twakwata na kale—nangu e yo lyonse fye tukalakwata.”

Ici ni pa mulandu wa kuti amenshi ayaba mu kati e lyo no kushinguluke calo tayaleka kushinguluka—ukufuma muli babemba bakalamba ukuya mu mwela watushinguluka, ukubwelela ku mulundu, ukuya mu mimana, no kubwelela kabili kuli babemba bakalamba. Caba kwati fintu umuntu wa mano alembele kale sana ati: “Imilonga yonse iya kuli bemba, lelo bemba tesula; ukuntu imilonga iya, e ko ibwekeshapo ukuya.”—Lukala Milandu 1:7.

Te mulandu no kufulisha kwa menshi yasuma pe sonde, nangu cibe fyo, ifitungu ifingi nafikwato bwafya. Ifipande fikonkelepo filelanda pa mafya e lyo ne filolelo fya kupikulula ayo mafya.

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 23]

NASA photo