Ukucenjesha Abakoloci

MWILUFIWA. Incenjeshi shalifwailisha fyonse bwino bwino. Shalishiba ico shisalilapo ukucenjesha abakoloci. Ku ca kumwenako, mu United States abacila imyaka ya bukulu 65 baba fye amaperesenti mupepi na 12. Lelo indalama aba bonse bakwata, ukushisansha pamo shifika ku madola 800 bilioni, ishingalingana na maperesenti 70 aya ndalama shipoka indupwa sha bena Amerika. Te ca kupapa ukuti abacenjeshiwa bonse, amaperesenti mupepi na 30 baba bakoloci ba musango yo.

Cinshi cilenga abakoloci ukwanguka ukucenjesha? Magazini wa Consumers’ Research alondolola ukuti, “abakoloci mu cifyalilwa fye balacetekela kabili pambi tabengeshiba inshila sha ndakai ukukuma ku kubika indalama mu bukwebo.” Umulashi wa bakapokola umo ailishenye ati ubucenjeshi bwa kusulwisha pa foni “bushukila abatalalilwa na bayanguka ukucenjesha—e kuti abakote—e bafulisha pa bacenjeshiwa. Aba ni balya bakuliile mu nshita lintu ukufunkana fye mu minwe kwalelangilila ukuti icipangano kuti cabombwa.” Umwiminishi wa kabungwe ka American Association of Retired Persons ayambwilwe ukuti: “Imiku iingi casoswa ukuti ubufunushi kuti bwakuletelela. Ku bakote, te bufunushi. Umwenso bakwata wa kuti indalama shikapwa ilyo bashilafwa. Tabafwaya ukucusha abana babo. Na muli fyo balatiina ukuya ku kapokola [nga bacenjeshiwa] pantu batiina abati abana babo bakatila balafilwa ukuisakamana.”

Te lyonse abakoloci abo bacenjesha batumpikwa nelyo ukulufiwa. Inshita shimo batalalilwa fye, napamo no kufwaya “ukushita” bucibusa. Inyunshipepala imo yashimike ukuti mu ncende imo bamukamfwilwa abatalalilwa balibasembeleke ukulipila libela amadola 20,000 aya “kubasambilisha ukucinda ku nshita yasheleko iya bumi bwabo. Bamo bali abanakuka ica kuti tabengenda. Tabali abafuufuuta, bali fye abapelelwa.” Akalabu ka kusambilisha ukucinda kalaleka abalembesha abapya ukuya ku kutandalila ififulo, ilingi line ne fibusa fya mu kalabu aba mushinku umo wine. Calyafya ukukaana kuli kashisha uwaishiba ukulanda, uwapempenkana, uyo na kabili uwingaba e kafundisha wa fya kucinda.

Langulukeni Incenjeshi sha ku Japan

Incenjeshi shimo shishukila abakoloci batalalilwa mu nshila shimbi. Ku Japan incenjeshi shibepekesha nge shisakamana abantu, ukulaambaula na bakoloci, no kukutika ilyo balelanda. Mu kupita kwa nshita ukutandala kulafulilako, kabili ilyo babacetekela sana, e lyo baletamo ifya kushitisha fya kucenjesha. Ica kumwenapo ca bucenjeshi bwa musango yu ni umo abantu mupepi na 30,000 ukusanshako abapoka penshoni, bakopekwe mu kushisha golde, kabili cashimikwe fyo baibilwe amadola 1.5 bilioni. Inyunshipepala ya ku Japan iya Asahi Evening News yakwete umutwe wa kuti: “Cilemoneke fyo Indalama sha Bacenjeshiwe Tashakasangwe.”

Inyunshipepala ya ku Tokyo iya Asahi Shimbun yashimike ilyashi lyakonkapo: Umusulwishi umukashana atandalile umwaume umukoloci, no kutila: “Nsakamene sana pa lwa imwe ba K., ukucila pa ncito yandi, pantu mwikala mweka.” Uyu mukashana alekutikisha ku malyashi ya mukoloci, kabili umukoloci alikopekwe ku kuyemba kwa uyu mukashana. Ilyo aleya, alipwishe nga engabwela ubushiku bukakonkapo. Umukoloci ayaswike ati: “Kuti wabwela.”

Uyu mukashana alitendeke ukutandala lyonse; balelya capamo, kabili inshita shimo aleletela na ba K. ifya kulya. Abalaile no kuti: “Ndi no kumusakamana mpaka mukafwe.” Lyene kwaishile ukubeleleka kwine kwine ukwa kuti: “Ndi no kulaangalila ifikwatwa fyenu. Akampani mombako nomba line kasangile inshila umuntu engakwatilamo icibwesha mu fikwatwa fyakwe.” Iyi nshila yalefwaya ukuti apeele ing’anda yakwe nge ciikatilo pa kuti akongole ndalama, lyene ukushita golde, no kusungisha ku kampani uyu mukashana abombako. Ubwile bwalipikwa. Ba K. na bo balicenjeshiwe nga bambi abengi abacenjeshiwa. Ilyo fye bapwishishe ici cipangano, umukashana tatalile abwela.

Ba K. batile: “Ilyo nali umushilika, naleikata fye umweo ku minwe. Lelo cabipishapo ukwibilwa ifikwatwa fyandi mu bucenjeshi ku muntu uushukila ubunake bwa fwe bakote fwe bekala fweka ukwabula ba lupwa ba kushintililapo. Cilemoneke fyo icalo nacifika pa nshita lintu abantu bafwaya indalama, ukubomfya fye no bucenjeshi.”

Ukucenjesha Abakoloci mu Italy

Icitabo ca L’Italia che truffa (Italy Uucenjesha) cashimike pa bwile bwapikana ubwapikile incenjeshi sha mu Italy ku kwibila abakoloci indalama shabo isho batembatemba. Mu 1993, ubuteko bupya bwalipangilwe ubwaletungululwa no wali kale umukalamba we banki lyakulisha mu Italy. Ishina lyakwe e lyali pa ndalama (isho shali shicili shilebomfiwa) ishapangilwe ilyo aali acili umukalamba we banki. Incenjeshi ishingi, ishaleilondolola ku bene mayanda ukuti shituminwe ne banki lyakulisha mu Italy kabili shalikwete fye ne fitupa fya kuipangila fye, nga shafika pa bene mayanda abakoloci shaleti: “Namwishibe fyo umukalamba we banki lyakulisha mu Italy nomba ni presidenti wa Bacilolo ba Buteko; kanshi shilya ndalama ishabapo ishina lyakwe nashileka ukubomba. Incito yesu kupoka isho ndalama ku bantu bonse no kubapeela shimbi ishikwetepo ishina lya mpyani yakwe . . . Lisiti uyu. Masoshi mukatwale uyu lisiti ku banki, kabili bakamupeela indalama shipya ukulingana ne sha kale ishi mwatupa.” Ukubomfya ubu bwile, incenjeshi shalonganike (mupepi na madola 9,000) mu bushiku bumo!

Incenjeshi shimo isha mu Italy shiya mu misebo ku bashacenjela, ukusanshako abakoloci. Nga baya ku ushileenekela bamwebe fyo balefwailisha fimo kabili kuti batemwa ukumwipushako, lyene bamupa ifipepala fya kusaina, no kuti nga basaina cilelangilila fye fyo nabepushiwa mu kufwailisha. Lelo te fyo, ico balesaina cipangano ca kucita icintu cimo nelyo ukushita cimo.

Lyene, ilyo papita inshita, uyo muntu kuti apokelela ifipe fimo, napamo napalembwa no kusoka kwa kuti nga akaana ukufipokelela, ali no kukandilwapo. Bamo balatulumushiwa, ukucilisha abakalamba, batontonkanya ukuti cawama ukulipilapo indalama iili fye inono no kusunga ifipe ifya cabe cabe ukucila ukuyalubulula mu cilye.

Kwafula shani ukucenjesha mu Italy? Ukulingana na L’Italia che truffa, impendwa ya bacenjeshiwa abafisha imilandu ku balashi ifika kuli 500,000 cila mwaka. Ukucenjeshiwa napamo 1,500,000 takufika ku balashi. Kalemba wa lyashi umo uwa pa TV atile: “Ukusansha pamo, cilangilile fyo kulaba ubwile bwalekanalekana amamilioni yabili cila mwaka, nelyo kuti twatila ubwile 5 nelyo 6 cila bushiku.”

E fyo citwalilila. Incenjeshi shibila abantu indalama—bamo indalama babombela ubumi bwabo bonse—shibila aba mishinku yonse (nelyo umushobo, icalo bafumako, nelyo umukowa). Cenjeleni! Kuti bamucenjesha.

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 22]

Ifya Kucita pa Kuti Bemucenjesha

TE TONSE utubungwe utusulwisha pa foni utwaba twa ncenjeshi. Ku ca kumwenako, ukulingana na American Association of Retired Persons (AARP) (Akabungwe ka bapoka penshoni), mu 1994, United States yakwete utwampani 140,000 utwalecita ubusulwishi pa foni. Catunganishiwe fyo pali utu ni 14,000 fye e twali twa ncenjeshi. Cili icakabilwa kanshi ukucenjela nga ca kuti mwatambikwa icintu cimo icileumfwika icawamisha sana. Pano pali imitubululo ya fintu mwingacita pa kuti bemucenjesha ku basulwishi ba pa foni.

◆ Nga mwapokelela foni ukumweba ati namuwina icilambu, napamo icingawamisha ukucita kubikapo fye foni.

◆ Nga ca kuti umusulwishi wa pa foni alemupatikisha ukuti mushite lelo, mailo mukasanga nafipwa, ilingi line ninshi cilelangilile fyo ifipe fya cimbepa.

◆ Maaminineni inambala ya pali kardi wa kukongwelapo. Mwiebako abo mushaishiba abalombelesha indalama pa foni.

◆ Mwishita icili conse pali foni kano nga ni mwe mwatuma foni kabili mulelanda na kampani katuma ifintu mu poshiti.

Abene mayanda bakabila ukusakamana pa ncenjeshi sha fya kulungishalungisha. Pano pali ukusoka ukwapeelwa na kabungwe ka AARP Consumer Affairs:

◆ Mwilemba uyo mushaishiba ukuti amubombeleko kano mwabebeta bwino nga alishiba incito; pokeniko amashina na manambala ya foni aya bantu abombelapo kale.

◆ Mwisaina icili conse ilyo mushilacibebeta bwino, kabili shininkisheni ukuti namumfwikisha no kusuminishanya na fyonse fye ifilandilwe pa cipangano.

◆ Mwieba umbi ukumubelengelako icipangano kano untu mwaishiba kabili mwalimucetekela. Ibelengeleni mwe bene filya ifishileumfwika sana.

◆ Te kwesha ukulipilila libela ilyo bashilamubombela. Ilyo mushilapwisha ukulipila, shininkisheni ukuti umulimo naubombwa ukulingana ne fyo mulefwaya.

Cenjeleni. Muletontonkanya. Mwishimba ukukaana nga tamulefwaya ukushita. Kabili ibukisheni: Nga ica kushitisha caumfwika nge cawamisha icipesha amano, napamo ninshi ca cimbepa.

[Icikope pe bula 21]

Incenjeshi shibepekesha nge shisakamana, pa kuti shicenjeshe abakoloci