Ukubase Mbao—Ukulamuka kwa mu Afrika Ukwa Kale na Kale

Ku ulemba Loleni! mu Nigeria

BAKABASA ba mbao balibomba umulimo wabo pa nshita ntali mu musumba wa Benin, uwabela ku ciitwa nomba akapinda ka ku kulyo aka Nigeria. Imyaka 400 iyapitapo, Benin wali e musumba wa bwangalishi uwa bufumu bwakwatishe amaka kabili ubwapikana nga nshi ubwa mu mitengo. Abatandashi ukufuma ku Bulaya balesunguka pa kumona imisebo ya muli uyu musumba iyapabuka bwino, kabili iyatambalala ubusaka, amayanda yakuulwa bwino, na bantu babamo abaicindika kabili abomfwila amafunde. Pa myanda ya myaka iingi umusumba wa Benin wabombele nge cifulo ca ku masamba ya Afrika icafulishamo bukwebo ne ntambi.

Ubufumu bwa Benin bwatekelwe ne shamfumu shalekonkana ishaleitwa baoba. Baoba balecincisha sana ubutukushi. Ifyayemfeshe isano lyabo ilya lulumbi mu musumba wa Benin fyali mitwe yabaswa, ifibeekobeeko fya ku cibumba ifya bronze, na meno ya nsofu ayacekwa bwino bwino. Nangu cingati ifyabashilwe ku kale ifya mbao tafyabako pa mulandu wa kupita kwa nshita no kuliwa ku bubenshi, takwaba ukutwishika ukuti bakabasa ba mbao balifulile muli ubu bufumu. Martins Akanbiemu, uwalesakamana National Museum (Ing’anda ya Babenye) mu Lagos, alembo kuti: “Ubutukushi bwa kubasa imbao . . . bumoneka kwati e bwakokwesha pa butukushi bonse ku baOba.”

Mu 1897, ifita fya ku Britain fyatapile umusumba wa Benin no kusenda ifipe ukucila pali 2,000 ifya kuti pali nomba indalama shingapooswa te kuti shipendwe no kupendwa ifyo batwele ku Bulaya. Pali ndakai, ifipe ifingi ifyo bafumishe mu Benin wa pa kale fyabikwa mu mayanda ya babenye iya ku London ne ya ku Berlin, mu cifulo ca ng’anda ya babenye iya ku Nigeria.

Ukubasa Imbao Ilelo

Pali lelo mu musumba wa Benin mwalifukila ukupala fye imisumba iingi mu Nigeria. Lelo, ifishibilo fya bucindami yakwete kale fyalishala. Isano lyalikuulwa cipya cipya, kabili muli ili line sano e mwikala oba uuteka pali nomba. Kuti mwamona ubushininkisho bwa mpembwe iyashika iyashingulwike umusumba wa pa kale; kabili nga mwakutikisha, kuti mwaumfwa uko cesulo alecesula mu mbao panono panono.

Umuntu we shina lya Johnson alibase mbao mu musumba wa Benin pa myaka 20. Mu myanda ya myaka iyapita, imitwe ya mbao, umutofwe no mukuba fyaleibukishako ulwa bafwa; fyalebomfiwa ku kuyemfeshako imfuba balepepelapo ifikolwe. Lelo imitwe iibasa Johnson tayapalana na ilya yalebomfiwa mu fya mipepele. Wene abasa fye imitwe ya kuyemfya epela.

Johnson abomfya umuti wapala umulombwa, uwakosa, uupetama uusuma ku fya kubasabasa. Ilingi line abomfya ulukula, nelyo imbao ya mu kati ka muti. Ulukula lwa mu mulombwa wa ku Nigeria ilingi line lumoneka ulwafiita, nangu cingati imiti imo yakwata ulukula ulwabuutulukila mu kumoneka. Alasanshako ne fipaapaatu, nelyo ifya ku nse, ilyo alebasa; ici cilenga ukuti fimoneke ifyakashikila bwino, ifyumfwana bwino na kulya kufiita. Umulombwa onse uwakashika no wafiita ulamoneka uwayemba nga nshi nga wapwa.

Umulombwa walifula mu Nigeria. Ilyo batema umulombwa, ilingi line balausha mu mpanga pa myeshi inono pa kuti ume. Nangu fye lintu umulombwa wafika mwi shopo lya kwa Johnson, alausunga pa myeshi yafulilako pa kuti uumineko ilyo ashilaubomfya. Ici calicindama, apantu imbao ishishauma kuti shaongama no kulepuka.

Lintu aipekanya ukubasa, Johnson abomfya soo wa ku maboko ku kuputula icipimfya icalepa amainceshi mupepi na 15. Pa numa ya kulolelako umulungu na umbi ku kushininkisho kuti tacilepwike, Johnson alashila imbao ukubomfya choko ku kulangilila umutwe alefwaya ukubasa, e pa kutendekako.

Intanshi abomfya cesulo wa kolwelako, lyene cesulo wa kumumungilako, e lyo na cesulo wa kuwaminishako. Pa numa, alakuusa ukubomfya icakalabana. Umwele wa kubashilako lyene ulabomfiwa ku kubasa umushingapita cesulo. Ilyo Johnson alebomba, alatontomesha nga nshi pa mbao. Umulekelesha kuti wafumamo icabaswa icishamwentula bwino nelyo ilinso ililoleshe kumbi.

Pa numa ya kubasa, abasambi ababomba na Johnson balakuusa icibashilwe ukubomfya ifya kukushilako umo fyakonkanina mu kukalabana. Mu kupelako, balashingako polishi wa mbao nelyo uwa ku nsapato no kupishako brasho pa kuti cibeke. Cisenda inshiku shibili pa kubasa umutwe wa mbao ukupala uuli mu fikope. Cisenda inshiku shalundwapo shitatu ku kukuusa wene no kuupolisha.

Pa numa ya kubasa, Johnson alabika ico abashile pa mbali pa myeshi inono ku kushininkisho kuti tacipangile imilale. Nga ca kuti imbao yalyumine bwino bwino ilyo ukubasa kushilatendeka, takuba imilale. Ilingi line iloma fye bwino. Nga ca kuti kwabako imilale, balabwesesha icabaswa ku shopo ku kushinka imilale, ukukuusa, no kupolisha cipya cipya.

Ukusambilila Ubutukushi bwa Bukabasa

Johnson akwata abasambi abomba na bo 6, abali pa kati ka myaka 10 ukufika ku 18. Basambilila ubutukushi bwa kubasa ukufuma ku numa, e kutila ku ncito ya kulekelesha ukuya ku ya kubalilapo. Muli uku kukonkana ica kubalilapo umusambi asambilila kupolisha. Lyene alasambilila ukukuusa. Pa numa, balamulanga ifya kubomfya icintu cakalabana. Mu kuya kwa nshita, inshita ilasuka yafika ilyo abuula cesulo wa kolwelako ku kutendekako ukubasa.

Johnson atila: “Te onse engaba kabasa. Intanshi mufwile ukuba abalamuka kabili abatontomesha. Na kabili mufwile ukusambilila ukuba abatekanya no kulunduluka kwenu no kwishiba ifya kubomba no kupelebela kwenu. Icikabilwa cimbi mukoosha, apantu cisenda mupepi ne myaka itatu pa kwishiba bwino bwino ifya kubasa. Lelo te kutila ninshi capwila apo pene—ukusambilila takupwa. Lyonse ilyo mulebasa, ninshi muleishibilako.”

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 16]

Ububenshi na Kabasa

Bamo batila ubutukushi bwa mu Afrika bwafumya amano ku bubenshi. Kabasa alabasa, e lyo ububenshi (ukubombela pamo ne miceele yakaba) bulonaula, inshita shimo shimo mu nshiku fye isha kupenda! Pa myanda ya myaka iingi ububenshi bwalilenga kabasa ukuba uwapamfiwa. Kwaba kupituluka fye muli fimo fine lelo kwena mwalifuma ifisuma: Ububenshi bulonaula, na kabasa alatendeka cipya cipya, mu kuba na mashuko ya kuwamyako ukulamuka kwakwe no kulundulula inshila sha kubashilamo ishipya.

Icitabo ca African Kingdoms catila: “Umutonshi no bubenshi fyalifumishepo umupwilapo ishuko ili lyonse ku ba nkulo sha nomba ukusambililako ku milimo ya bena kale. Muli fyo, pa mulandu wa kubasa ifipya lyonse, kwaliko na kabili ishuko lyakulilako ilya kubasa ifyalekanalekana; takwaleba ukupashanya ifya muntu umbi, kwaleba fye ukushintilila pa kulamuka kobe we mwine no kutontonkanya.”

Bamo batila uku kubombela pamo ukwa bubenshi na kabasa e kwalenga ukuti ifyabaswa fibe ifisuma ukulenga ubutukushi bwa mu Afrika ukuya ululumbi. Mu citabo cakwe ica kuti Nigerian Images, uwasoma William Fagg atila: “Natutashe . . . ububenshi, ubo, nangu cingati imilimo ya buko iingi tayatemwikwa ku muntu, bwalibimbwamo pa myaka ishishi bantu mu kubombela pamo ukwatwalilila kabili ukwakulisha na kabasa wa mu ncende shakaba.”

[Abatusuminishe]

Courtesy of Dr. Richard Bagine

[Ifikope pe bula 15]

Ukubasa:

1. ukusale mbao isuma,

2. ukulangilila umutwe uli no kubaswa,

3. ukucesula, 4. ukukuusa, 5. ukupolisha