Ukucimfya na Kalanda
“Ilyashi lya cifuba ca TB mu myaka 30 iyapitapo lyaba ni limo ilya kucimfya kabili ilya kalanda—ukucimfya kwa basayantisti abapayenye inshila sha kucincintila ubulwele na kwi pele pele ukubufumyapo, na kalanda ka kufilwa kwaseeka ukwa kubomfya mu kukumanina ifya kusangasanga fyabo.”—J. R. Bignall, 1982.
ICIFUBA ca TB calipaya abantu pa nshita yalepa. Caponeene aba Incas ba ku Peru kale sana ilyo abena Bulaya bashilati baye ku South America. Casanshile abena Egupti mu nshiku lintu ba Farao batekele mu bucindami. Ifyalembwa fya kale filangilila ukuti TB yaipeye abalumbuka na balanda pamo mu Babele wa pa kale, Greece na China.
Ukufuma mu mwanda wa myaka uwalenga 18 mpaka na ku kubangilila kwa mwanda wa myaka uwalenga 20, TB e yaleipaya abantu sana mu fyalo fya ku Masamba. Mu kupelako, mu 1882, Dokota Robert Koch umwina Germany, mwi funde abilishe ukusanga kwakwe ukwa kashishi ka bacillus akalenga ubu bulwele. Imyaka 13 pa numa Wilhelm Röntgen asangile imyengelele iitwa X rays, ukulenga ukuti bapwapwa ba bantu abomi bengalapenengwamo ukumona nga nabakwata ifishibilo fya filonda fya TB. Mu kukonkapo, mu 1921, basayantisti ba ku France bapangile umuti wa kucingilila TB. BCG (Bacillus Calmette-Guérin) uwainikwa ku mashina ya basayantisti abausangile, ucili e muti fye weka wabako uwa kucingilila ubu bulwele. Nangu cibe fyo, TB yatwalilile ukwipayaulula kwabipisha.
Ukundapa Kwasuka Kwasangwa!
Badokota batumine abalwele ba TB ku fipatala fya kundapilamo abalwalisha. Ifi fipatala ilingi line fyalekuulilwa ku mpili uko abalwele bengatuusha no kupeema umwela usuma. Lyene, mu 1944, badokota mu United States basangile umuti wa streptomycin, umuti wa ntanshi ukubomba bwino ku kuposha TB. Ukupangwa kwa miti imbi iya kucingilila TB kwalikonkelepo mu kwangufyanya. Abalwele ba TB basukile balaundapwa, limo limo ukwabula no kubateeka mu cipatala.
Lintu impendwa ya balwele yabweleele pa nshi, inshita ya ku ntanshi yamoneke ukubamo isubilo. Ifipatala fya kundapilamo abalwalisha fyaliseelwe, ne misonko ya ndalama sha kufwailisha pali ubu bulwele yalileele. Amaprogramu ya pa fya kucingilila yalilekeleshiwe, kabili basayantisti na ba dokota batendeke ukubombela pa malwele yambi ayapya.
Nangu line TB yali icili yaleipayaulula abantu abengi mu fyalo ifipiina, ifintu fyali no kuwaminako mu cine cine. TB yali bulwele bwapita. E fyo abantu batontonkenye, lelo balilubile.
Ukubweluluka kwa Kulenge Mfwa
Pa kati ka ba 1980, TB yatendeke ukubweluluka kwa kutiinya kabili ukwa kulenge mfwa. Lyene, mu 1993, akabungwe ka World Health Organization (WHO) kabilishe TB ukuba “ubulwele bwa calo conse,” ukulundapo kuti “ubulwele bukepaya abantu ukucila pa mamilioni 30 mu myaka 10 iileisa kano nga kwaba ukubombelapo mu kwangufyanya ku kupwisha ukusalangana kwa buko.” Kwali kubilisha kwaibela ukushatala akucitikapo mu kabungwe ka WHO.
Ukutule lyo, takwaba “ukubombelapo mu kwangufyanya” ukwalesha ukusalangana kwa ubu bulwele. Na kuba, imibele, naibipilako. Nomba line, akabungwe ka WHO kashimike ukuti abantu abengi balifwile kuli TB mu 1995 ukucila umwaka onse umbi uwaishibikwa. Akabungwe ka WHO na kabili kasokele ukuti ukufika kuli hafu wa bilioni umo uwa bantu pambi bakalwala TB mu myaka 50 iileisa. Mu kwangufyanya, abantu bakaba ifinakabupalu fya TB, iyo ilingi line ishipola ku miti iyalekanalekana.
Cinshi Cilengele Ukubweluluka Kwa Kulenge Mfwa?
Umulandu umo wa kuti mu kati ka myaka 20 iyapitapo, amaprogramu ya kucincintila TB yalileko kubomba nelyo ukuloba mu ncende shingi ishe sonde. Ici calenga kube ukushingashinga mu kupima no kundapa abalwala ubu bulwele. Ne cafuma muli co, ni mfwa ishingi no kwanana kwa bulwele.
Umulandu umbi uwalenga TB ukubukuluka ni mpendwa ilekulilako iya bapiina, abashiliishiwa mu kukumanina abekala mu misumba yatitikana, ukucilisha iyakwatisha amamilioni ya bekashi mu fyalo ifipiina. Ilintu TB tayaba fye ku bapiina—onse fye kuti alwala TB—ukwikala mu ncende shatitikana kabili isha fiko kulaluminisha ukutandanya kwa bulwele kuli bambi. Iyi mikalile na kabili ilalenga ukuti imibombele ya mubili wa bantu iya kuicingilila ku malwele icilileko ukutompoka ukufilwa ukwansha ubulwele.
Akashishi ka HIV ne Cifuba ca TB—Ubwafya Bwa Mbali Shibili
Ubwafya ubukalamba bwa kuti TB na kashishi kalenga ubulwele bwa AIDS, aka HIV, filebombela pamo mu kulenge mfwa. Pa bantu abafwile ku malwele yalengwa na AIDS mu 1995 abatunganishiwa ukuba milioni umo, nakalimo iciputulwa ca bantu icalenga butatu baafwile kuli TB. Icalengele ca kuti akashishi ka HIV kalatompola amaka ya mubili aya kwansha TB.
Mu bantu abengi ukwambula TB takuya patali ica kuti kwasanguka ubulwele. Mulandu nshi? Pantu utushishi tulenga TB utwa bacilli tulesalilwa mu kati na nkati ka nsandesande ishiitwa macrophage. Mulya, imibombele ya mubili wa muntu iya kuicingilila ku malwele ilatukomenena, maka maka iya nsandesande sha T lymphocytes, nelyo isha T cells.
Utushishi tulenga TB utwa bacilli twapala bangoshe abafishilwe mu miseke iyacilikwapo inciliko bwino bwino. Imiseke e nsandesande sha macrophage, ne nciliko ni nsandesande sha T cells. Nangu ni fyo, ilyo akashishi kalenga AIDS kafika apali imiseke, kalafwampulapo inciliko pa miseke. Ilyo kacite fyo, utushishi tulenga TB utwa bacilli tulafuma kabili tulaba no buntungwa bwa kusansa icilundwa icili conse ica mubili.
Abalwele ba AIDS, kanshi, e bengacilapo nga nshi ukulwala TB wabipisha ukucila abo imibili yabo yakwata imibombele ya kuicingilila ku malwele iituntulu. Uwaishibisha ifya TB mu Scotland, atile, “Abakwata akashishi ka HIV e basansalikwa icabipisha kuli TB. Abalwele babili abaali na kashishi ka HIV bayambwile ubulwele ilyo umulwele wa TB aishilepishiwa pa ca kukunkulushishapo abalwele ukupitilila apo baikele mu lukungu lwa cipatala cinono mu London.”
Muli fyo, ubulwele bwa AIDS bwalyafwilishako ukulundulula icikuko ca TB. Ukulingana no kutunga kumo, ukufika mu mwaka wa 2000, icikuko ca bulwele bwa AIDS cikalenga abantu amamilioni 1.4 ukulwala TB abo pambi bashali na kulwala. Umulandu ukalamba uulengele TB ukuya pa muulu wa kuti abalwala ubulwele bwa AIDS balicilapo ukusansalikwa kuli TB kabili kuti batandanya bwene kuli bambi, ukusanshako na bashalwala ubulwele bwa AIDS.
TB Iyakunkuma ku Miti Yalekanalekana
Umulandu wa kulekeleshako uulelenga ukulwisha TB ukwafishako, misango ishile iya TB iyakunkuma ku miti yalekanalekana. Iyi misango yakwatisha maka iletiinya ukulenga ubu bulwele ukukanapola na kabili, nga filya cali ilyo imiti ya kundapa amalwele ishilasangwa.
Ku ca kupapusha, imipeelele ishafikapo iya miti ya kucingilila TB e mulandu ukalamba uuleleta TB iyakunkuma ku miti yalekanalekana. Ukundapwa kwafikapo ukwa TB kusendako imyeshi ukucilako panono pali 6 kabili kufwaya ukuti abalwele balenwa utubulungwa twa muti tune lyonse mu kukanacilusha nangu fye bushiku bumo. Umulwele kuti pambi akabila ukunwa utubulungwa twa muti utwingi pa bushiku bumo. Nga ca kuti abalwele tabalenwa umuti lyonse nelyo tabapwishishe ukundapwa, imisango ya TB iyaafya nelyo iishingapola ilapangwa. Imo ilansha ukupola na ku miti iyafula ukufika kuli 7 iibomfiwa sana iya TB.
Ukundapa abalwele ba TB iyakunkuma ku miti yalekanalekana kwalyafya kabili kwalyuma umutengo. Umutengo wa kubondapa kuti wabe miku 100 ukucila pa mutengo wa kundapa abalwele bambi aba TB iishayafya kupola. Ku ca kumwenako, mu United States, indalama shipooswa pa kundapa umulwele umo uwa TB iyakunkuma ku miti yalekanalekana pambi kuti shacila pa madola 250,000!
Akabungwe ka WHO katunga ukuti mupepi na bantu amamilioni 100 icalo conse pambi balyambula imisango ya TB iyakunkuma ku miti yalekanalekana, imo iishingapola ku miti iili yonse iyaishibikwa iya kundapa icifuba ca TB. Iyi misango ya cifuba ca kulenge mfwa yambukila fye nga filya fine iya cifuba caseeka yambukila.
Ukucingilila no Kundapa
Cinshi cilecitwa ku kulesha ubu bulwele bwa calo conse? Ukusanga icifuba cambukila no kuciposha ilyo cishilalimba mishila e nshila yacilishapo kuwama iya kucincintilamo ubu bulwele. Ici cilafwilisha abalwala kale e lyo no kucilikila ukusalanganya ubulwele kuli bambi.
Nga TB tayundepwe, ilepaya ukucila pali hafu wa finakabupalu fya iko. Nangu ni fyo, nga baundapwa bwino, mupepi na bonse abalwala TB balapola nga ca kuti tailengelwe no musango wakunkuma ku miti yalekanalekana.
Nge fyo tulandilepo, ukundapwa kwafikapo kufwaya ukuti abalwele bapwishe umuti onse uo baebwa ukunwa. Ilingi line, tabapwisha. Mulandu nshi? Kwena, ukukoola, impepo, ne fishibilo fimbi ilingi filapwa imilungu iinono pa numa ya kutendeka ukundapwa. E co, abalwele abengi basondwelela ukuti nabapola kabili balaleka ukunwa imiti.
Pa kulesha ubu bwafya, WHO ilakoselesha programu uwitwa DOTS, iimininako “directly-observed treatment, short-course” (ukundapwa kucecetwa mu kulungatika, ukwa nshita iipi.) Nga fintu ishina lilelangilila, ababomfi ba cipatala, pa myeshi nangu fye ibili iya kubalilapo iya kundapa, balasopa abalwele babo ukushininkisha ukuti balenwa cila muti baebwa ukunwa. Nalyo line, te lyonse ici cayanguka ukucita pantu abengi abacushiwa na TB bekala ukutali ne cipatala. Apantu ubumi bwabo ilingi line bwaisulamo ukushikitika na mafya—bamo tabakwata fye na mayanda—umulimo wa kulabasopa lyonse pa kushininkisha ukuti banwa imiti yabo kuti waba uwakosa.
E co bushe kwalibako ukwenekela ukuli konse ukwa kucimfya ici cikuko pa bantunse ukucimfya umupwilapo?
[Akabokoshi pe bula 5]
Ifyebo Fyacindamisha pa lwa TB
Ubulondoloshi: TB bulwele ubo ilingi line busansa no kuya buleonaula bapwapwa, lelo kuti bwasalanganina na ku filundwa fimbi ifya mubili, ukucilisha kuli bongobongo, ku mfyo, na mu mafupa.
Ifishibilo fya bulwele: TB ya kuli bapwapwa kuti yaleta ukukoola, ukondoloka no kukanafwaya ukulya, ukulapuuke libe ubushiku, ukunakuka, ukupeema akansakaila, no kukalipwa mu cifuba.
Ifyo bupimwa: ukupima amenshi yafumishiwe mu nkanda ayalimo bulwele kuti kwalanga nampo nga umo alingililwa na kashishi kalenga TB aka bacillus. Ukukopwa icikope ca X ray wa mu cifuba kuti kwasokolola ifyo bapwapwa bonaike, abo pambi bengalangilila ukuti TB yabipisha e mo ili. Ukubebeta ifikoola fya mulwele ukwa mu cipatala e nshila yashintililwapo nga nshi iya kupiminamo utushishi tulenga TB utwa bacilli.
Abalingile ukupimwa: Bantu bakwete napamo ifishibilo fya TB nelyo abaikelepo mu kupalamisha no mulwele wa TB libili libili—maka maka mu miputule ishakwata mwa kupitila mwela wine wine.
Ukulaswa inshindano: Kwaba fye umuti umo uwa nshindano—uwaishibikwa nga BCG. Ulacingilila TB iyabipisha mu bana lelo taubomba bwino ku bana kukula na ku bakalamba. Iyi nshindano, ilaba na maka ya kucingilila ubulwele pa myaka mupepi na 15. Inshindano ya BCG icingilila fye abashilayambula ubulwele; taiposha abalwala kale.
[Akabokoshi pe bula 6]
TB na Mafashoni
Nangu cingabe ceni, mu kati ka mwanda wa myaka uwalenga 19, TB yalitemwikwe, apantu abantu basumine ukuti ifishibilo fya ubu bulwele fyalelundako ukulangisha kwalamuka ukwa mibele yanakilila kuli bambi.
Alexandre Dumas, kalemba wa fya kusekesha ne fitabo fya manovelo umwina France alembele ku kwamba fye kwa ba 1820 mu citabo cakwe ica Mémoires ukuti: “Cali e mwata ukulwala icifuba; uuli onse alilwele TB, maka maka bakashika wa nshintu; cali ca kuitakishishapo mu bwikashi ukufwa ilyo umo ashilafika pa myaka 30.”
Kashika wa nshintu umuNgeleshi Lord Byron ashimikwa ukusoso kuti: “Kuti natemwa ukufwa kuli [TB] . . . pantu banamayo bonse bakatila, ‘Shi moneni ifyo umuntu wa bene Byron amoneka bwino pa kufwa!’”
Kalemba umwina Amerika Henry David Thoreau, uyo capalile kwati afwile kuli TB, alembele ukuti: “Ukubola no bulwele ilingi line fyaliyemba, ukupala . . . ukubalabata kwa kupelenganya ukwa TB.”
Lintu lyalelanda pali uku kucebushiwa na TB, ilyashi lya mu nyunshipepala ya The Journal of the American Medical Association lyatile: “Uyu musango wa kupelenganya uwa kutemwa ubulwele waingiile na mu mafashoni cila muntu atemenwe; banamayo bafwaishe ukumoneka ababutuluka, kabili abanakilila lwa ku mubili, balebomfya ifya kusubasuba ifyabutushiwa, kabili batemwishishe ukonda, amalaya ya kotoni—ukupala fye umukonkelelo walubana uwa muno nshiku uwa kumoneka uwaonda.”
[Akabokoshi pe bula 7]
Bushe Calyanguka Ukwambula TB?
Dokota Arata Kochi, intungulushi ya kabungwe ka WHO Global TB Programme, asokele ukuti, “takwaba uko twingafisama ukutiina utushishi tutandanya TB. Uuli onse kuti ayambula TB pa kupeemako fye akashishi ka TB akapeemenwa nelyo akatesemwinwa mu mwela. Utu tushishi kuti twashala tuleeleela mu mwela pa maawala ayengi; nangu fye pa myaka iingi. Bonse twaliba mu busanso.”
Nangu ni fyo, ifintu fibili fifwile ukucitika ilyo umuntu ashilalwala TB. Ica ntanshi, afwile ukwambula utushishi tutandanya TB. Ica bubili, uku kwambula kufwile kwalundulukila mu bulwele.
Nangu cingati kuti twayambula ukupitila mu kuba pamo pa nshita inono no muntu uwingacilishapo ukwambukisha, TB kuti yacilapo kutandanishiwa ukupitila mu kuba pamo libili libili no walwala, nga filya ciba pa kati ka filundwa fya lupwa abekala mu njikalo shatitikana.
Utushishi utwingila mu muntu uwaambula ubulwele tulafulilako mu cifuba. Nangu ni fyo, imibombele ya mubili iya kuicingilila ilacilikila ukusalangana kwa bulwele mu bantu 9 pa bantu 10, kabili uwambwile utushishi tesa mu kulwala. Nangu ni fyo, limo limo, utushishi utushikwete amaka kuti twapuputulwa nga ca kuti imibombele ya mubili iya kuicingilila yanashiwa icabipisha ku kashishi kalenga ubulwele bwa AIDS aka HIV, ku bulwele bwa shuga, ku kubomfya imiti iipaya insandesande sha malwele mu kundapa kansa, nelyo ukunashiwa ku filenga fimbi.
[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 4]
New Jersey Medical School—National Tuberculosis Center
[Icikope pe bula 7]
Utushishi tulenga TB utulekwako na kashishi kalenga ubulwele bwa AIDS twapala bangoshe abalekwako ukufuma mu museke