Ubucingo Bupya mu Kulwisha Icifuba ca TB

ICIFUBA ca TB e bulwele bwa lwambu ubwipaya ubwakokwesha, kabili yatwalilila ukuba ubulwele bwabipisha ica kuti icipani ca bumi ica World Health Organization (ukwipifya, WHO) citila yapala ibomba. Ilyashi limo ilya cipani ca WHO pa lwa TB lisoko kuti: “Inshita naipwa.” Nga twafilwa ukulesha ili bomba, tukapulikilwako fye twakwata ubulwele ubushumfwa muti “ubusalanganina mu mwela, ubushingondapwa kwati fye ni AIDS.” Icipani ca WHO citila nomba e nshita ya kushibuka mu tulo no kwishiba ifyo TB ingatupwisha. “Umuntu onse kulila fye alapeemako umwela . . . , alingile ukwangwako kuli ubu busanso.”

Bushe uku kukukumya? Nakalya. Elenganyeni ifyo abantu bengangwako nga ca kuti kwali ubulwele ubushingaposhiwa kabili ubo mu myaka fye 10 ubwingepaya tutile abantu bonse aba mu Canada! Nangula caumfwika ngo lushimi, cili ca cine cine. Mwi sonde lyonse, icifuba ca TB cilepaya abantu abengi ukucila abafwa kuli AIDS, ubulwele bwa mpepo, na malwele ya mu fyalo fyakaba: e kuti abantu 8,000 cila bushiku. Abantu mupepi na mamilioni 20 balilwala TB, kabili mupepi na mamilioni 30 kuti bafwa mu myaka 10 iili no kukonkapo—iyo mpendwa yakula ukucila abantu baba mu Canada bonse.—Moneni umukululo uleti “Ifyo TB Yasalangana Icalo Conse.”

Nomba Kuli Imbila Nsuma

Lelo nomba, kuli isubilo. Pa numa ya myaka 10 iya kweshaesha, abasapika balisangako inshila ya kucefeshamo TB ukuti ilasalangana sana. Dokota Hiroshi Nakajima, uwali kale umukalamba wa cipani ca WHO, aitile iyi nshila ipya ukuti “yaba kusanga kwacindamisha mu fya bumi ukwa muli ba 1990.” Kabili Dokota Arata Kochi, umukalamba wa cipani ca WHO Global TB Programme, atila e muku wa kubalilapo twakwata ishuko lya “kupwisha icikuko ca TB.” Cinshi calenga uku kusamwa konse? Ni nshila beta DOTS.

DOTS kwipifya kwa mashiwi ya kuti directly observed treatment, short-course. Iyi yaba myundapile ya balwele ba TB mu myeshi 6 ukufika kuli 8 ukwabula ukutekwa mu cipatala ubushiku nangu bumo. Iyi DOTS yashintilila pa fintu fisano pa kuti ibombe bwino. Aba cipani ca WHO batila, nga pabulila cimo pali ifi fisano, ninshi ubulwele kuti “bwapusumuka” ukwabula ukubundapa. Fintu nshi ifyo fine?

● 1. Directly (Ukulungatika): TB ibipisha sana nga taishibikwe. E co, icipani ca WHO cikomailapo ukuti intanshi, ababomfi ba bumi balingile ukulungatika amaka yabo pa kwishiba abantu abalwala ubulwele bwa lwambu ubwa TB.

● 2. Observed (Ukusopa): Ulubali lwa cibili ulwa DOTS lulangilila ukuti ni ncito ya babomfi ba bumi ukundapa umulwele, te mulwele umwine. Ababomfi ba bumi nelyo abali bonse abasambilishiwa bwino ifya bumi abengaitemenwa, pamo nga bashimatuuka, bakafundisha, nelyo abalwelepo TB kale, balasopa umulwele ukumono kuti alenwa umuti onse uwa TB. Calicindama ukukwata “aba kusopa umulwele” pa kuti apole pantu icilenga sana TB ukukanapola ukufika lelo nico abalwele balaleka bwangu ukunwa umuti. (Moneni umukululo uleti “Mulandu Nshi TB Ibwelulukile?”) Nga banwako fye umuti imilungu inono, balomfwako bwino baleka no kunwa amapilushi. Lelo, bafwile ukunwa umuti pa myeshi 6 ukufika kuli 8 pa kuti ufumye utushishi twa TB tonse mu mubili.

● 3. Treatment (Ukundapa): Pali yi myeshi 6 ukufika kuli 8, ababomfi ba bumi balaceeceeta ukundapa no kulemba ifyo umulwele alepola. Muli fyo balashininkisha ukuti umulwele apolelela kabili te kuti ambukishe bambi.

● 4. Short-Course (Umuti): Icalenga busano muli iyi myundapile ya DOTS caba kubomfya imiti yatumbinkanishiwa iya TB iyaishibikwa ukuti ilepaya insandesande ishilwani. Uyu muti tawalinga ukupesesha pa nshila. Iyi miti yatumbinkanishiwa yalikwatisha amaka yakwipaya utushishi twa TB.a Iyi miti taifwile kubulwapo pa kuti ukundapa takuputukilile pa kati.

● 5. !: Icipani ca WHO calondolola icalenga busano pa myundapile ya DOTS ukupitila mu kubika ici cishibilo (!) pa mpela ya DOTS! Cimininako ukupeelwa indalama no kupanga amafunde yasuma. Icipani ca WHO cicincisha aba fya bumi ukufwayafwaya indalama ukufuma ku mabuteko ne fipani fishili fya buteko no kusansha ukundapa TB pa fintu fya lyonse mu fya bumi.

Ukukuma ku lwa ndalama, imyundapile ya DOTS baliitemwa ku bapanga amafunde abangalila ifipao fya ndalama. Icipao ca calo conse ica World Bank cisoso kuti DOTS “e nshila imo iyanaka umutengo iya kundapilamo amalwele.” Icipani ca WHO cipenda ukuti mu fyalo ifipiina, indalama shonse ishipooswa pa kubomfya iyi myundapile shaba napamo amadola 100 pa mulwele umo umo. “Ishi ndalama te lingi shicila pa masenti (aya ku U.S.A) 10 pa muntu umo umo mu fyalo fipiina, kabili nangu icalo cipiina shani, kwena kuti cakumanisha.” Lelo nangu iyi myundapile inake umutengo, ilabomba bwino sana.

Bushe Cine Cine Ilabomba Bwino?

Mu March 1997, umwiminishi wa WHO atile ukubomfyako DOTS mu fyalo fimo “kulelenga icikuko ca TB mwi sonde ukucepanako pa muku wa kubalilapo mu myaka iingi.” “Uko DOTS ibomfiwa sana, bengi nga nshi abalepola.” Ukwesha imyundapile ya DOTS mu ncende umwafula TB kale kale kulelanga ukuti ilebomba bwino. Moneni mumo mumo umo yabomba bwino nga fintu icipani ca WHO cashimika.

Mu India “mu ncende umwaba abantu ukucila pa mamilioni 12 balyeshako ukulangisha ifyo DOTS ibomba. . . . Nomba pa balwele 5 abalwala TB 4 balondapwa.” Mu kundapa kwaeshiwe pa bantu 1 milioni mu Bangladesh, “[abalwele ba TB] amapesenti 87 balyundepwe.” Pa cishi ca ku Indonesia, ukwesha imyundapile ya DOTS “kuleundapa abalwele 9 pali 10.” Mu China, ukwesha “kulebomba bwino sana,” mu kuba no kundapa ukufika ku mapesenti 94. Mu musumba umo uwa ku South Africa, “[abalwele ba TB] ukucila pa mapesenti 80 baleundapwa.” Nomba line fye, imyundapile ya DOTS yalitendekwe na ku New York City, kabili yalibombele bwino.

Dokota Kochi atila ukwesha mu fyalo ifingi kulelangilile fyo iyi myundapile “kuti yabomfiwa konse konse kabili kuti yaundapa amapesenti 85 no kucilapo.”

Taileya Lubilo Lubilo Lelo Panono Panono

Mu kuba no kundapa ukwingacimfya amalwele ya lwambu ayabipisha ukwabula ubwafya kabili ukwanaka umutengo, kuti mwatontonkanye fyo imyundapile ya DOTS ilesalangana lubilo lubilo. Umulashi wa WHO atila “lelo ku ca kupapusha fyalo fye finono e filebomfya iyi myundapile ya ba WHO iyashininkishiwa ukuti tailye ndalama ku kucilikila TB.” Mu kutendeka kwa 1996, fyalo fye 34 e fyalebomfya iyi myundapile mu fyalo fyabo.

Lelo baleeshako. Pa ntanshi ya 1993, lintu WHO yabilishe ukuti umulandu wa kundapa TB uli wa mu kampampa, ni umo fye pa balwele 50 e walebomfya DOTS. Ilelo kuli umuntu umo pa bantu 10. Cashimikwa ukuti mu 1998 ifyalo mupepi na 96 fyalebomfya imyundapile ya DOTS. Nga ca kuti ifyalo ifingi fyalakonkamo, impendwa ya cila mwaka iya balwele ba TB ‘ikacefiwako ukufika kuli hafu mu myaka fye 10.’ Dokota Kochi atila: “Natukwata inshila ya kundapilamo iyashininkishiwa ukuti ilabomba iilefwaikwa fye ukulabomfiwa sana.”

Apantu abantu balishiba kabili balikwata ne fisolobelo fya kulwishishako TB, icisheleko fye kusanga ‘abantu abali no kushininkisha ukuti iyi miti yabomfiwa mwi sonde lyonse.’ E mulandu wine icipani ca WHO caipushishe mu lupapulo lwalembeelwe badokota na bambi ababomfi ba bumi mu calo conse ati: “Cinshi tulepembela?”

[Futunoti]

[Amashiwi pe bula 17]

Lyonse nga papita sekondi umo, ninshi umuntu umo pa calo ayambulapo TB

[Amashiwi pe bula 17]

‘Imiti ya kundapa ikala fye mu mashitolo ilyo abantu abengi balefwa.’ E fyasosele Dokota Arata Kochi

[Amashiwi pe bula 19]

“Imyundapile ya DOTS ikaba e cintu cacindamisha ukusangwa mu fya bumi muli ba 1990.”—Ukulingana ne fyebo ba WHO bapeele bakalemba ba malyashi

[Akabokoshi pe bula 18]

Mulandu Nshi TB—IBWELULUKILE?

Napapita ne myaka 40 apo umuti wa TB wasangilwe. Ukutule lyo, abantu ukucila pa mamilioni 120 balifwa kuli TB, kabili napamo amamilioni yatatu no kucilapo bali no kufwa uno mwaka. Mulandu nshi abantu bafule fyo balefwila kuli TB cibe no muti eko waba? Imilandu ikalamba yaba itatu: umulekelesha, HIV/AIDS, na TB iishumfwa muti.

Umulekelesha. Abantu bayangwa sana ku malwele ya lwambu pamo nga AIDS na Ebola. Nangu ni fyo, mu 1995, nga kwafwa uwa Ebola umo, ninshi aba TB ni 12,000. Na kuba, TB yaliseeka sana mu fyalo ifipiina ica kuti abantu batampa ukumona ubu bulwele ngo bwa lyonse. Lelo mu fyalo ifikankaala, TB yalilekeleshiwa nangu ca kuti kwaliba imiti iisuma iya kundapa iileonaika ukwabula ukubomfiwa. Uyu mulekelesha wa mwi sonde lyonse waba cilubo cabipisha. Ilintu abantu balesuulako kuli TB, akashishi ka TB kena kalekoselako. Ilelo utu tushishi tuleambukila abantu abengi mu fyalo ifingi ukucila pali kale.

HIV/AIDS. TB yendela pamo na HIV na AIDS. Lintu abantu bayambula HIV—iilenga umubili ukufilwa ukulwisha amalwele—kuti cayanguka sana ukwambula TB. E mulandu wine ukufulisha kwa HIV mwi sonde lyonse kulengele ukuti abalwele ba TB bafulileko! Catunganishiwa ukuti abantu 266,000 abakwata HIV balifwile kuli TB mu 1997. Peter Piot, umukalamba wa Joint United Nations Programme on HIV/AIDS (Akabungwe kalolekesha pa fya HIV/AIDS) atila: “Aba bali baume na banakashi abashanonkelemo mu miti ya TB iyanako mutengo iyo balekabila ku kundapa TB.”

TB Iishumfwa Muti. Kwaba inshimi mu sayansi isha kuti kwaba utushishi tushumfwa muti kabili uto umubili ufilwa ukulwisha, lelo pa lwa TB, te lushimi fye iyo. Abantu ukucila pa mamilioni 50 balyambula utushishi twa TB utushumfwa muti. Abalwele ba TB abaleka ukunwa umuti ilyo papita fye imilungu ya kupenda pa mulandu wa kuti bayumfwako bwino, nangu pa mulandu wa kuti umuti wapwa, nelyo umulandu wa kumfwa fye nsoni, tabepaya utushishi twa TB tonse mu mubili. Ku ca kumwenako, mu calo cimo ica ku Asia, pa balwele ba TB batatu, babili balalekela pa nshila ukunwa umuti. Lintu TB yabweluluka, cilabipisha sana pantu utushishi twapuswike tulabwela na maka ica kuti tulakunkuma ku muti wa TB uuli onse. Ici cilenga ukuti abalwele bakwate TB iishingondapwa no kuyambukisha kuli bambi. Kabili ilyo iyi TB iishumfwa muti yasalanganina mu mwela, tushala fye ne cipusho ca kusakamika ica kuti, Bushe tukatala atuicimfya?

[Akabokoshi pe bula 18]

Ifyo TB Yasalangana Icalo Conse

Icikuko ca TB cilekulilako, cilesenda indalama shafulilako, kabili cilecilamo ukwipaya abantu cila mwaka. Amalipoti ayafuma ku cipani ca World Health Organization yalalonsha ukusalangana kwa kwa uyu kepaya. Moneni ifya kumwenako: “Ku Pakistan TB tailebwelako pa nshi.” “TB naibweluluka na maka ku Thailand.” “Ilelo, TB yaba pa ntanshi mu kulwalika abantu no kubepaya mu Brazil.” “TB yakosapo fye pa bantu ba mu Mexico.” Mu Russia, “abalwele ba TB balefulilako umo shacela.” Mu Ethiopia “TB yapumpunta icalo conse.” “South Africa ili pa fyalo umo TB yafulisha mwi sonde.”

Nangu ca kuti pali cila balwele 100 aba TB, 95 bekala mu fyalo ifipiina, TB ilekoselako na mu fyalo ifikankaala. Ku United States kwali ukufulilako kwa TB mu kutendeka kwa ba 1990. Kalemba wa malyashi uwa ku United States Valery Gartseff atila TB “yabwela na kabili mu kulolosha abena Amerika.” Na Dokota Jaap Broekmans, umukalamba wa Royal Netherlands TB Association, nomba line fye atile icikuko ca TB nacitendeka “ukubipilako ku Kabanga ka Bulaya ne mbali sha ku Masamba ya Bulaya.” Te ca kupapa kanshi umulandu ulupapulo lwitwa Science, ulwa pa August 22, 1997, lwasosele ukuti “TB yatwalilila fye ukutiinya ubumi bwa bantu.”

[Akabokoshi pe bula 20]

Utushishi twa TB Twasangilishiwa

Abasapika nomba line fye balisuka balemba pa bumi bonse ubwa tushishi twa TB. Dokota Douglas Young, uwa ku Imperial College School of Medicine ku London atile, ici cintu “cishibisha ukutendeka kwa ciputulwa cipya mu kulwisha kepaya wa muntu uwakokwesha.” Icipani ca World Health Organization cishimika ukuti uku kusanga “kuti kwayafwa sana ku kufwailisha kwa ku ntanshi pa lwa miti ya kundapa TB ne ya kucingilila.”—E fyasosele ulupapulo lwa The TB Treatment Observer, ulwa September 15, 1998.

[Ifikope pe bula 19]

Iyi miti ukuitumbinkanya kuti yaipaya utushishi twa TB

[Abatusuminishe]

Icikope ca ba WHO, Geneva

Icikope: WHO/Thierry Falise

[Ifikope pe bula 20]

Cikabila amadola 100 (aya ku Amerika) ukundapa umulwele

[Abatusuminishe]

Icikope: WHO/Thierry Falise

Icikope ca ba WHO, Geneva

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 17]

Icikope: WHO/Thierry Falise

Icikope ca ba WHO, Geneva

Icikope: WHO/Thierry Falise