Ukufulisha kwa Fyebo — Watchtower LAIBRARE YA PA INTANETI

Ukufulisha kwa Fyebo

UMWANDA wa myaka uwalenga 20 walimonapo ukufulisha kwa fyebo ukushatala akumonwapo. Cibe ni mu mpapulo, pa cilimba nelyo pa televishoni, mu fya kumfwaninamo fya pali bakompyuta ifiitwa Internet, atemwa mu nshila shimbi, icalo naciisulamo ifyebo. David Shenk alemba mu citabo cakwe ica Data Smog—Surviving the Information Glut ukuti: “Ukufulisha kwa fyebo kwishile nge ca kutiinya ca cine cine. Nomba tulolenkene ne cilolelo ca kutuuminwa ku fyebo.”

Langulukeni inyunshipepala yaishibikwa bwino ku ca kumwenako fye cimo. Casoswa ukuti ukulembwa kwa The New York Times ukwa cila bushiku mu mulungu umo kukwatamo ifyebo ifyafula ukucila ifyo umuntu yaweyawe uwaikeleko mu mwanda wa myaka uwalenga 17 mu England aali no kubelenga mu bumi bwakwe bonse. Lelo ukusansha pa nyunshipepala ifuma cila bushiku, bamagazini ne fitabo fyalekanalekana ifilanda pa malyashi ayengi filalunda ku mwiina wa fyebo filelembwa. Ifitabo amakumi ya makana filalembwa cila mwaka. Kabili apantu impendwa ya fyebo fya busayansi ilafulilako imiku ibili cila myaka 6, te ca kupapa ukuti mu calo conse, impendwa ya bamagazini ba pa fya kupangapanga fyeka fye yalacila pali 100,000. Kabili Internet ilapayanya balaibrare bashaifulila aba fyebo ku babomfya bakompyuta.

Ni shani pa lwa bamagazini? Bamagazini ba bukwebo, bamagazini ba banamayo, aba misepela, aba fyangalo ne fya kusekesha—Ee bamagazini abalanda pa malyashi mupepi na yali yonse na pa fikumine abantunse—nabesula icalo conse, bonse bene balefwaya ukuti tubabelenge. Ni shani pa lwa mulimo wa kwa kasabankanya wa bukwebo—“kalisha we penga lya fye,” nga fintu alondololwa bwino? Mu citabo cakwe ica Information anxiety, kalemba Richard S. Wurman atila: “Utwampani utusabankanya ubukwebo tuleshukila ukutemwisha kwesu ukwa fintu ukupitila mu kutambika ifya kushitisha ifingi ificebula amenso, amatwi, imyona na maboko.” Tupampamina pa kuti mulekabila ifipe filepangwa ndakai, ifya mimonekele ya muno nshiku, pa kuti “mulingane na ba kantwa.”

Uwaishibisha ifya muntontonkanya kabili kasapika wa fya bwikalo umwina Australia, Dokota Hugh MacKay asosele ukuti ‘icalo naciisulamo ifyebo kabili abantu balelaalikwa ukusanga ubumi bwatumpulukisha ukubomfye nshila sha kumfwaninamo isha fyebo fya pali bakompyuta.’ Ukulingana ne mimwene ya uyu Dokota MacKay, ubwafya buli bwa kuti ukufula kwa maprogramu yalepangwa pa cilimba na pa televishoni aya malyashi na ya filecitika, capamo no kufula kwakonkana ukwa ndakai ukwa mpito sha fyebo isha pali bakompyuta, kulengele icalo umo abengi bankula ku fyebo fya pa mulabasa ifyo mu cine cine fishilondolola ilingi line ilyashi lyonse ilya filecitika.

Ifyebo Cinshi?

Ishiwi lyafumishiwa ku ciLatin ilya informare lyakwatamo ubupilibulo bwa kupange cintu, nga filya kabumba abumbe loba. E co ubulondoloshi bumo ubwe shiwi lya ciNgeleshi “inform” bupilibula “ukumumunga umuntontonkanya,” “ukubumbika nelyo ukusambilisha umuntontonkanya.” Bakabelenga abengi kuti baibukisha bwino bwino icalecitika nomba line ku numa uku, ilyo ifyebo fyaleba fye kutantika kwa fishinka nelyo ubulondoloshi pa lwa bantu, ififulo, ifintu, inshita, nelyo inshila. Takwali ululimi lwaibela nelyo ubutala bwa mashiwi ya kulandilamo ifyebo. Ico twalecita fye kulombe fyebo nelyo ukufisokota fwe bene.

Lelo nomba tuli muli ba 1990, kabili abantu balipanga amashiwi ayapya ayengi aya kulondolwelamo ifyebo ica kuti aya mashiwi yeka fye kuti yaleta ukupelenganishiwa. Ilintu amashiwi nelyo inumbwilo shimo nga “informania” “technophilia,” na “information age,” shalyangukako kabili shilomfwikwa, shimbi kuti shayafya ukumfwikisha icine cine. Ilelo icalo cile cilelemenena kuli informania e kutila—ukusumina ukuti uwakwate fyebo ifingi awamapo ukucila abakwete amaka yanono aya kufisanga no kuti ukukwata ifyebo mu kwine kweka e ko abantu balefwaisha ukucila umulimo ifyebo fingababombela.

Uku kufunuka kwafwilishiwa ne fya kumfwaninamo fishaifulila, pamo nga mashini wa fax, amafoni ya kwenda na yo, na bakompyuta, ifimonwa kuli bamo nge cishibilo ne ca kubaletela ishuko mu nkulo ya fyebo. Ca cine ukuti ubusuma bwa bakompyuta, ukucite fintu mu kwangufyanya, na maka fyalilenga ukuti kubeko ifyebo ukucila kale lyonse—ica kuti Nicholas Negroponte, uwa pa Massachusetts Institute of Technology, atile: “Bakompyuta tabali fibombelo fye epela. Ni nshila ya kwikalilamo.” Pali uyu mulandu, ifyebo ne fibombelo fisabankanya fyene fyalikatamikwa mu kucishamo, limo limo filacindikishiwa ku minshipendwa ya bantu mu mbali shonse ishe sonde abaipeelesha kuli fyene. Ilyashi lya pa televishoni na maprogramu ya filecitika ni cikanga filepepwa, ilintu amalyashi yashaifulila ayashakatama yalalangwa pa televishoni no kutemwikwa ku bantu abo ilingi line bashisalulula.

Ni pa mulandu wa kuti inkulo ya fyebo yalyalula imikalile ne mibombele yesu ica kuti abengi ilelo “balesakamikwa ku fyebo” fyalekanalekana. Bushe mu kulungatika isakamika lya fyebo cinshi? Ni shani mwingeshiba nga na mukwata ili sakamika? Bushe kuliko ico mwingacita pa lwa lyene?

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 13]