Cinshi Cilenga Isakamika lya Fyebo?

“ISAKAMIKA LYA FYEBO lilengwa no bupusano bulekulilako lyonse pa kati ka fyo tumfwa ne fyo tutontonkanya ukuti e fyo tulingile ukumfwa. Ukubulisha kuba pa kati ka fyebo no kwishiba, kabili kucitika lintu ifyebo tafiletweba ico tulefwaya nelyo ico tulekabila ukwishiba.” E fyalembele Richard S. Wurman mu citabo cakwe ica Information Anxiety. “Pa myaka iingi, abantu tabakutulwike ubwingi bwa fintu bashaishibe—fingi ifyo bashaishibe. Lelo nomba abantu balyumfwa pa fyo bashaishiba, kabili ico cibalenga ukusakamikwa.” Icafumamo ca kuti fwe bengi tuyumfwa ukuti tufwile ukwishiba ifyafula ukucila pa fyo twaishiba. Pa mulandu no kufulisha kwa fyebo tulepokelela, tulakumpwilamo no tufyebo tumo ukwabula no kwishiba. Lelo ilingi line tatwishiba ifya kutubomfya. Pa nshita imo ine, kuti pambi twatunganya ukuti abashala bonse nabeshiba kabili nabomfwikisha ukutucila. Ilyo e lintu tusakamikwa!

David Shenk apelulula ukuti ifyebo fyacishamo fyalisanguka ca kukowesha icipanga “icushi ca fyebo.” Alundapo ukuti: “Icushi ca fyebo cilatucilikila; tacitushilako inshita ya mutalalila, kabili cilapumfyanya ku kwetetula. . . . Cilatusakamika apakalamba.”

Ca cine ukuti ifyebo fyacishamo nelyo ukufulisha kwa fintu kuti kwaleta isakamika, lelo kuti caba cimo cine nga tatukwete ifyebo fyakumanina nelyo, icacilanapo ukubipa, nga twakwata ifyebo fyalubana. Tacipusene no kuyumfwa uwatalalilwa mu muputule waisulamo abantu. Nga fintu John Naisbitt alondolola mu citabo cakwe ica Megatrends ukuti, “tukwete ifyebo fishaifulila lelo ukwishiba nakalya.”

Ifyo Bumpulamafunde bwa Pali baKompyuta Bwingamwambukila

Umulandu umbi uulelenga isakamika kufula kwa bumpulamafunde bwa pali bakompyuta. Dokota Frederick B. Cohen, alumbulula ukuyumfwa kwakwe mu citabo cakwe ica Protection and Security on the Information Superhighway, ukuti: “Akabungwe ka FBI [Federal Bureau of Investigation] katunga ukuti cila mwaka amadola amabilioni 5 yonawilwa pali bumpulamafunde bwa pali bakompyuta. Kabili, ku ca kupapusha, kuli amafya ayacililepo bukulu pali ubu. Ukupelebela kwa fibombelo fya kupishishamo ifyebo kwalibomfiwa ku kuliila bambi pa mutwe mu milandu ya fya kulanshanya, mu konawila bambi amashina, mu kucimfya ukukansana kwa mu bulwi, nangu fye mu kwipaya.” Cimbi lisakamika lilekulilako cila nshita pa lwa buntungwa abana bakwete ubwa kuitambila ifikope fya bwamba ifya pali kompyuta—ukusanshako no kukanakatamika inkaama ya bambi.

Ku mufulo abantu bashakwata mibele isuma abaipeelesha kuli bakompyuta balengisha ifyebo fyalubana muli bakompyuta no konaula ifyasungwamo kale. Bampulamafunde incenshi mu fya kucitacita pali kompyuta shilesula bakompyuta ukwabula ifunde no kukushamo ifyebo fya nkaama, limo limo no kwiba fye indalama. Amatukuto ya musango yo kuti yaonaula incito ya makana ya babomfya bakompyuta. Bumpulamafunde bwa pali bakompyuta ca kutiinya ku bukwebo na ku buteko.

Umulandu wa Kubela Abaebwa Bwino

Kwena, ifwe bonse tulekabila ukwebwa bwino, lelo ukukwate fyebo fishaifulila takutulenga ukuba abasambilishiwa mu kufikapo, pantu ubwingi bwa fimoneka nge fyebo fine fine fintu fyabulwamo akantu, ifishikumine na ku fitucitikila. Bamo batubulula fye no kuti mu cifulo ca kuti tuleti “ukupuulika kwa fyebo,” iyi numbwilo iishaseeka kuti pambi yaitwa bwino ukuti “ukupuulika kwa fyebo fya fye” atemwa ukwitwa misuula misuula ukuti “ukupuulika kwa fyebo fishingatusambilisha.” Uuceeceeta ifya bunonshi Hazel Henderson aafimwena mu nshila ya kuti: “Ifyebo fyeka fyeka tafipeela kwishiba. Muli ici calo caisulamo imilabasa, tatwingalondolola bwino umwalola ukukanaebwa bwino, ukukanakwata ifyebo, nelyo ukukubanya. Ukutontomesha pa fyebo fyeka fyeka kwalenga kube amabilioni yashaifulila aya fyebo ifyo lyonse fishikwata bupilibulo bwine bwine, ifishakumanina, mu cifulo ca kusapika inshila shabamo ubupilibulo isha kumfwikisha kupya.”

Joseph J. Esposito, umukalamba wa Encyclopædia Britannica Publishing Group, alanda mu kukanalamba ukuti: “Ubwingi bwa fyebo muli ino Nkulo fyonaika fye; congo ceka ceka fye. Inumbwilo ya kuti Ukupuulika kwa Fyebo yalilinga; ifipuulikamo filacilikila amaka yesu aya kuti mu cine cine tumfwe ifingi pa lwa cili conse. Nga tatwingomfwa, te kuti twishibe.” Orrin E. Klapp alandapo ukulingana ne mimwene yakwe ukuti: “Ndetunganya ukuti takuli nangu umo uwaishiba ifyebo fya cimbepa pa bwingi bwa ifyo fisabankanishiwa ku cintubwingi, ifimoneka nge fileeba abantu icintu cimo lelo ifyo na kuba fishibebapo nangu cimo.”

Ukwabula ukutwishika mwalaibukisha ukuti ubwingi bwa fyo mwasambilile mu masomo yenu pa sukulu fyatontele pa fishinka pa kuti mwingapita amashindano. Imiku iingi mwaleisusha ifishinka muli bongobongo wenu ilyo fye inshita ya mashindano yapalamina. Bushe muleibukisha ifyo mwalesambilila ukusungila umutande walepa uwa nshiku sha fya kucitika fimo mu masambililo ya fyacitike kale? Ni finga mwingebukishapo ilelo pali ifi fya kucitika ne nshiku? Bushe ifyo fishinka fyalimisambilishe ukupelulula no kufika pa nsondwelelo sha mano?

Bushe aba Fyebo Ifingi Ebo Ciwamina Lyonse?

Nga ca kuti ukuipeelesha ku kunonka ifyebo fyalundwako takulaminwe mu kusakamana, kuti kwaonaula ifingi pamo nga inshita, utulo, ubutuntulu bwa bumi, kabili nangu fye indalama. Pantu nangu cingati ubwingi bwa fyebo bulatambika ifya kusalapo ifyafulilako, kuti fyasakamika uulefisapika, ukulalanguluka nampo nga napituluka nelyo namona mu fyebo fyonse ifilipo. Dokota Hugh MacKay apeela uku kusoka kwa kuti: “Na kuba, ifyebo tafilenga umuntu ukwishiba. Ifyebo ifine fyeka, tafilondolola ubupilibulo bwa bumi bwesu. Ifyebo tafyafwa sana ukunonka amano. Mu cine cine, ukupala ifikwatwa fimbi, ifyebo kuti fyacilikila inshila ya mano ukwabula ukutwishika. Kuti twatuumikwa ku fyebo nga fintu fye twingakwata ifipe ifingi.”

Te ku bwingi bwa fyebo filiko ilelo uko abantu batekwa imfine kweka fye, lelo na kabili balitekwa imfine ku kufulunganishiwa kwa kweshaesha umwa kufilosha pa kuti fyumfwike, fibemo ubupilibulo, kabili fibemo ukufunda kwa cine cine. Calitubululwa ukuti kuti “twapala uuli ne cilaka uo bebele ukunwa mu mupaipi uufumya amenshi ayengi ukubomfya ka kapu akanono sana. Ukufulisha kwa fyebo fyabako ne nshila ilingi line fipeelelwamo kulenga ubwingi bwa fyene ukukanakwata incito kuli ifwe.” E co ifilemonwa nge fyebo ifyalinga tafifwile ukupiminwa ku bwingi, lelo ku mutengo no bucindami fitukwatile pa lwesu.

Ni Shani pa lwa Kutuma Ifyebo?

Inumbwilo na imbi iyaseeka ukumfwika ilelo ya “kutuma ifyebo.” Ici cilosha ku kutumina ifyebo pali bamashini. Ilintu iyi nshila yalikwata ubusuma bwa iko, tayaba ni nshila ya kumfwaninamo iisuma mu kukumanina. Mulandu nshi? Pantu tulankula ku bantu bwino, te kuli fimashini. Mu kubomfya iyi nshila takuba kumona ukumwentula kwa muntu mulelanda na o kabili takuba kumumona pa menso nelyo ifyo alebomfya umubili, ifyo ilingi line fiwamya ukulanshanya no kuleka inkuntu shishibikwe. Mu kulanshanya kwa pa kanwa nkati, ifi fyonse filalundako ubusuma ku mashiwi yabomfiwe kabili ilingi line filenga yomfwike. Fyonse ifi tafisangwa mu kutumina amashiwi pali fimashini, tafisangwa nangu fye ni pali batelefoni ba kwenda na bo abaseekele nga nshi. Limo limo, nangu fye kulanshanya kwa pa kanwa nkati takufumya mu kulungika ifyo kalanda aletontonkanyapo. Komfwa kuti pambi apokelela amashiwi no kuyomfwila mu nshila yakwe umwine no kuyapilibula bubi bubi. Nga nakansha uulelanda nga talemoneka, fintu komfwa engacilapo ukukanaumfwikisha umulolele amashiwi yakwe!

Ca bulanda ubwine bwine ukuti inshita iishaikulila bamo bapoosa pali bakompyuta na televishoni limo limo ilenga ulupwa ukukanaishibana bwino mu ng’anda yabo ine.

Bushe Mwalyumfwapo Icintu Ciitwa Technophobia?

“Technophobia” e kuti “umwenso wa fya kupangapanga,” ukusanshako bakompyuta na fimashini fya malaiti ifyapalako. Bamo basumina ukuti uku kusakamikwa ni kumo pa masakamika yaseeka nga nshi ayalengwa ne nkulo ya fyebo. Ilyashi mu nyunshipepala ya The Canberra Times, ilyashimpilwe pa lyashi lyalembelwe na ba Associated Press, lyaleti: “Abakalamba ba Ncito mu Japan Baletiina Bakompyuta.” Casoselwe ukuti umukalamba wa mibombele ya kampani kakalamba mu Japan: “Alinonka amaka na bushimucindikwa ku bantu. Lelo ilyo apeelwa kompyuta, ni cikanga aletutuma fye ku mwenso.” Ukulingana no kufwailisha kwa pa makampani 880 aya mu Japan, maperesenti fye 20 aya bakalamba ba ncito muli aya makampani e bengabomfya bakompyuta.

Ukutiina ifya kupangapanga kuluminishiwa no tuyofi tukalamba pamo nga kalya kacitike mu 1991 mu Musumba wa New York akalengele ifibansa fya ndeke muli ilya ncende ukuleka ukubomba pa maawala yafulilako ilyo amatelefoni yalekele ukubomba. Kabili ni shani pa lwa busanso bwacitike pa Three Mile Island Nuclear Power Plant mu United States mu 1979? Casendele amaawala yafulilako pa kuti ababombela pali bamashini ba iyi ncende bese beshibe umo indibu sha kusoka ishitungululwa na bakompyuta shalolele.

Ifi fya kumwenako fye fimo fimo pa lwa fyo ifya kupangapanga ifya mu nkulo ya fyebo fyaambukila abantu mu fya kucitikacitika. Dokota uwe shina lya Frederick B. Cohen aipusha ifi fipusho fya kusonsomba mu citabo cakwe atila: “Bushe mwaliyapo ku banki pali nomba line? Bushe bakompyuta abakanalabomba, nga mwalifumishe indalama ishili shonse ku banki? Ni shani pa lwe tuuka lya kuisalilamo ifyo mulefwaya ukushita? Bushe ifyo muleshita kuti fyaishibikwa ukwabula bakompyuta ba kupendelako indalama ne fipe fileshitishiwa?”

Nakalimo imilandu ili pe samba iya kwelenganya fye kuti yamukuma:

• Mashini wenu uwa kukopelako amatepu ya vidio (VCR) amoneka ukukwata ifya kutinikilako ifingi nga nshi lintu mulefwaya ukusala programu mwingatemwa ukukopa. Napamo mwalaiceefya fye nge mpaanga ukwita umwipwa wenu uwa myaka 9 ukwisamwashishako vidio atemwa mwalapingulapo kuti na kuba tamulekabila ukutamba uyu programu.

• Mulekabila indalama mu kampampa. Mwaensha motoka ukuya kuli mashini ali mupepi uufumya indalama pa kupoosamo fye kardi wa kumwishibilako, lelo apo pene mwaibukisha ukuti inshita mwalekelesheko ukumubomfya, mwalilabileko fimo kabili mwatiniike amabatani yalubana.

• Telefoni wa mu ofesi aalila. Acitumwa kuli imwe mu kuluba. Acilakabila ukutumwa ku mukalamba wa ncito wenu pa ntunti ikonkelepo pa muulu. Kwalibako inshila iyaanguka iya kutwala telefoni ku muntu yaciba no kuyako, lelo, mu cifulo ca ico, apo tamushininkishe, mwapingulapo ukweba uubombela ku matelefoni ukuti ni o atwale telefoni uko yaciba no kuya.

• Apekala mita apa muli motoka wenu mwashitile nomba line pamoneka apapikaana kwati ni mita wa mu ndeke ya muno nshiku. Mu kupumikisha ilaiti lyakashika lyabyasha, kabili mwasakamikwa pantu tamwishibe ico lyalangilila. Lyene mulekabila ukubebeta icitabo ca makambisho ayengi.

Ifi fya kumwenako fye finono ifya kutiina ifya kupangapanga. Kuti twaba abashininkisha ukuti mu fya kupangapanga mukatwalilila ukupangwa ifisolobelo fyacililako ukupikaana, ifyo aba mu nkulo shafumako ukwabula ukutwishika baali no kwinika nge “finjelengwe.” Pa kuti mwishibe ifya kubomfya bwino cila cipe cilepangwa icipya icileshitishiwa, mukabila ukwishiba ifingi pa lwa fyo cibomba. Ifitabo fya makambisho, ifyalembwa ne ncenshi mu lulimi lwabo,a filabe fyakosa nga ca kuti abafilembele batunganya ukuti uukalafibomfya alomfwa amashiwi babomfeshe kabili alikwata ubwishibilo bumo no kulamuka.

Kalemba wa fyebo Paul Kaufman asupula umulandu muli iyi nshila: “Ubwikashi bwesu bwalikwatapo ubwishibilo pa fyebo ifyo, ifingonaula imibombele, nangu line fingabe fya kucebusha. . . . Umulandu umo uwalenga wa kuti ukusakamana kukalamba kwabikwa pali bakompyuta ne fibombelo fya fyela ukwabula ukusakamana abantu abo mu cine cine babomfya ifyebo pa kuti bengatesekesha icalo no kwafwana . . . Ubwafya tabuli bwa kuti tulakatamika sana bakompyuta lelo bwa kuti twaliceefya nga nshi ukucindama kwa bantunse.” Cimoneka kwati ukobelwa ne lumbo lifuma mu kupanga ifya kupangapanga ifipya ifya kupapusha, ilingi line kwalisha bantu balesakamikwa pa lwa fili no kupangwa mu kukonkapo. Edward Mendelson atila: “Ukwelenganya kwa fya kupangapanga takwingamona ubupusano pa kati ka fintu ifingapangwa ne fingakabilwa. Nga mashini ingabomfiwa ku kucito mulimo wapikaana uwayafya, lyene kelenganya atunga ukuti uyo mashini nawaminwa ukupangwa.”

Ni uku kukanayangwako ku bantu mu fya kupangapanga e kwalenga ukuti isakamika lya fyebo likulileko apakalamba.

Bushe Incito Ilabombwa Bwino?

Kalemba wa mikululo, Paul Attewell, pa kulemba mu nyunshipepala ya The Australian, alanda pa lwa kusapika kwakwe pa bwingi bwa nshita ne ndalama bakompyuta bapusushako pa myaka ya nomba line. Pano pali ifishinka fyakwe ifinono ifyaumfwika ifya kuti: “Te mulandu no kubombesha ukwa myaka iingi ukwaya pa fya makompyuta ayapangilwa ukubomba imilimo ya bwangalishi no kuceefyako ifipooswa, casangwa ukuti ababomfi bangalila amayuniversiti na makoleji ayengi batwalilila ukulafula. . . . Pa makumi ya myaka iingi, abapanga bakompyuta balilanda mu kushininkisha ukuti ifya kupangapanga baleshitisha fyali no kucita imilimo iikalamba mu kusandulula ifilepangwa, ukusuminisha imilimo ya bwangalishi imo ukulacitwa na babomfi abacepesha nga nshi apengaya ifipooswa ifinono sana. Mu cifulo ca ifyo, nge fyo nomba tulekutuluka, ifyebo pa lwa fya kupangapanga fyatungulula kuli bucibombebombe: mu cifulo ca kuti umulimo wa kale ulebombwa na babomfi abacepako, ifintu ifingi filecitwa ne mpendwa imo ine iya babomfi nelyo iyakulilako. Ilingi line, takuba ne ndalama shipusukako nangu fye panono. Ica kumwenako cimo ica ubu bucibombebombe ca kuti mu cifulo ca kuti babombe imilimo ya fya kulembalemba mu kwangufyanya, abantu babomfya fimashini fyapangwa ku kuyemfya imimonekele ya fipepala balembapo.”

Nomba cilemoneka ukuti inshila yatumpulukisha iya kupishishamo ifyebo iingaletela Abena Kristu ubusanso, yalipokelelwa na bantu. Lelo ni shani fintu twingasengauka isakamika lya fyebo—ukweshako fye ukufika apo twingapesha? Twalangilila imitubululo inono iibomba mu cipande cikonkelepo icipi.

[Futunoti]

[Akabokoshi pe bula 16]

Umwiina wa Fyebo Fyabula Incito

“Nga fintu bonse twaishiba ukufuma ku fyo twapitamo, ubwikalo bulecililako ukuba ubushingaalulwa mu kucite fintu fishaibipila. Tulemona ukusonga kupya ukwa maprogramu ya bunangwa pa televishoni, amaprogramu ya pa wailesi ayaluminisha ulupato, amaprogramu ya pa wailesi aya musamwe wa kuselausha, ukupingwilwa pa milandu iinono, ukufwaya ukulumbuka mu nshila shabipa, imilandile yacilishapo lukaakala kabili iya musaalula ushaibipila. Lyonse amafilimu yaleba ayacishamo ukulangisha pa fya bwamba no lukaakala. Ukusombola ubukwebo kucitwa mu kupaakaala, ukwacilapo ukusansa, kabili libili libili kulanda sana pa fya kuselausha . . . Ukukowela mu milandile nakufula, no kusanguluka kwa lyonse nakucepa. . . . Ifyo bambi bainika ngo ‘kushomboka kwa mu mibele isuma iya lupwa’ filosha sana ku kufulisha kwa fyebo ukucila fintu amafilimu yacita ku mitantikile ya lupwa lwa cishilano.”—Data Smog—Surviving the Information Glut, ukulembwa na David Shenk.

[Akabokoshi pe bula 17]

Amano—Ukulingana ne Nshita ya pa Kale

“We mwana wandi, nga wapokelele fyebo fyandi, na mafunde yandi wabika, ku kupeepeko kutwi kobe ku mano, no kwalwilo mutima obe ku mucetekanya; nga walilila ku kwiluka, wasanswile shiwi lyobe ku mucetekanya, nga wafisokota nga silfere, no kufifwimfwinta nge fyuma ifyashikama; e lyo uleiluka akatiina ka kuli Yehova, no kwishiba Lesa ukakusanga pantu Yehova e upeela amano, mu kanwa kakwe e mufumo kwishiba no mucetekanya; Pantu amano yakengila mu mutima obe, no kwishiba kukabe cisuma ku mweo obe, ubupanda bukakubaka, umucetekanya ukakulinda.”—Amapinda 2:1-6, 10, 11.

[Icikope pe bula 18, 19]

Ukufulisha kwa fyebo kwapashanishiwa ku kwesha ukwisusha amenshi yalefuma na maka sana ukuyabika muli kakapu akanono