Ukukanshika Kuti Kwalamwa!

Leon Chaitow, kalemba wa pa fya butuntulu bwa bumi uwalumbuka alembele ukuti, “Lyonse kukalabako ukukanshika mu bumi, kabili ico tufwile ukulabebeta fintu tukalabombela pali kwene ukucila ukulaesha ukukufumyapo.”

BAIBOLO yasobele ukuti mu “nshiku sha kulekelesha,” kwali no kuba “inshita ishayafya.” Ubushininkisho bulanga apabuuta ukuti tuleikala muli iyo nshita, pantu abantu—ukulingana fye no busesemo bali—“aba mataki, aba miiya, aba miponto, aba bucintomfwa ku bafyashi, abashitootela, abashashila, abaumalala, abatalama, aba lwambo, ababulo kuiteka, abankalwe; bakaba abashatemwa busuma, bashikamfutu, bacintalika, abatuumikwa.”—2 Timote 3:1-5.

E mulandu wine kanshi ukusungilila umutalalila kwafishe nga nshi! Nangu fye ni abo abafwaya ukwikala mu mutende kuti bayambukilwako. Kemba wa malumbo Davidi alembele ukuti, “Ifibi ifiponeno walungama fingi.” (Ilumbo 34:19; linganyeniko 2 Timote 3:12.) Nalyo line, fingi mwingacita ku kucefyako ukukanshika pa kuti takumutitikiishe. Langulukeni imitubululo yakonkapo.

Isakamaneni

Cenjeleni ku fyo mulya. Imiliile iisuma isanshamo amaprotini, ifisabo, umusalu, ifya kulya fya bunga ne fya nseke shimbi, ne fya mukaka. Cenjeleni ku bunga bwapeleka sana na ku mafuta ya nama. Cefyeniko umucele, shuga wapeleka sana, ubwalwa, ne fya kulya fyakwatamo caffeine. Wamyeniko imiliile yenu, kabili pambi te kuti mulekanshika libili libili.

Tukusheni umubili. Baibolo ipanda mano ukuti ‘Ukutukusho mubili kulaafwa.’ (1 Timote 4:8) Ee, ukutukusho mubili ukwalinga lelo ukwatwalilila—uko bamo batasha ukuti kulecitwa imiku itatu mu mulungu umo—kulakosha umutima, kulawamyako ukukonkoloka kwa mulopa mu mubili, kulacefyako amafuta, no kumucefeshako ukulwala ulupumo lwa ku mutima. Ukulundapo, ukutukusho mubili kulalenga ukulayumfwa bwino, nakalimo pa mulandu wa endorphin uo umubili ufumya lintu umo alebomba umulimo wakosa.

Sendameni mu kukumanina. Ukukanasendama kulatembula no kucefyako amaka yenu aya kulama ukukanshika. Nga cilamwansha ukusendama, esheni ukulakonke nshita imo iya kusendaminapo no kushibukilapo. Bamo batasha ukuti ukusepulapo tulo akasuba kwicila pa maminiti 30 pa kuti kwipumfyanya ukusendama kusuma pa nshita ya bushiku.

Beni abateyanishiwa. Ababomfya bwino inshita yabo balacilapo ukulama ukukanshika kwabo. Pa kuiteyanya bwino bwino, mutale mwishibe imilimo ilekabila ukubombelwapo intanshi. Mu kukonkapo, tantikeni imibombele pa kuti isuulwako.—Linganyeniko 1 Abena Korinti 14:33, 40 na Abena Filipi 1:10.

Sungilileni Ukwampana Kusuma

Lekeni bamwafwilishe. Mu nshita ya kukanshika abakwata ifibusa fya kwangala na fyo ifingi balacingililwako eyefilya ku kupelenganishiwa kwacilamo. Ca kwafwa nga nshi ukusanga fye icibusa cacetekelwa cimo ico wingobamo. Ipinda lya mu Baibolo litila: “Icibusa citemwa mu nshita yonse, kabili munyina afyalilwo kumanama.”—Amapinda 17:17.

Wikishanyeni. Umutumwa Paulo alembele ukuti, “Mwileka kasuba kawe mucili no bukali.” (Abena Efese 4:26) Amano yaba mu kuwikishanya bwangu ukucila ukulaenda ne cikonko yalangishiwa mu kufwailisha kumo ukwa bantu 929 abapusunswike ubulwele bwa lupumo. Mu kati ka myaka 10 ukutula apo balwalile ulupumo lwa kubalilapo, abakali sana balicililepo imiku itatu ukusansalikwa ku mfwa ilengwa no bulwele bwa ku mutima ukucila abalwele banabo aba lupumo abafuuka. Abapekenye uku kufwailisha basokolwele ukuti nangula cimoneka ukuti ubukali e bulenga sana, inkuntu shonse ishacilishapo kukalifiwa ishituma amahormone yalengo kukanshika mu mubili onse na sho shine kuti shalenga umuntu ukufwa nga ca kuti umutima walekele ukutunta. Amapinda 14:30 yasoso kuti, “Akalumwa kufumuka kwa mafupa.”

Fwayeni nshita ya kuba pamo no lupwa. Abafyashi abena Israele bakambishiwe ukupoose nshita capamo na bana babo, ukulapampamika ifishinte fyalungama mu mitima yabo. (Amalango 6:6, 7) Icikakilo cafuminemo calundulwile ukwikatana kwa lupwa—uko ku ca bulanda kushisangwa ilelo. Ukufwailisha kumo kwasokolwele ukuti abaupana bamo bamo ababomba incito balekwata fye avareji wa maminiti 3.5 aya kwangala na bana babo cila bushiku. Nalyo line, ulupwa lwenu kuti lwaafwilisha nga nshi mu nshita ya kukanshika. Icitabo cimo calandile pa lwa kukanshika ukuti, “Mu lupwa e mo mwingafwilishiwa mu nkuntu apa fye, apo lwalimwishiba bwino kabili no kumutemwa lwalimutemwa. Ukubombela pamo mu lupwa ni imo iya nshila shawamisha isha kucefeshamo ukukanshika.”

Mwiumina Kumo mu Mikalile Yenu

Mwicisha mu cipimo. Umuntu uuilenga libili libili ukufunshika ukucisha mu cipimo lwa ku mubili na lwa mu nkuntu e wacilapo ukupomponteka kabili maka maka ukupopomenwa. Icingafwilisha kukanaumina kumo. Umutumwa Yakobo alembele ukuti, ‘Amano ayafuma mu muulu ya . . . mutembo.’ (Yakobo 3:17; linganyeniko Lukala Milandu 7:16, 17 na Abena Filipi 4:5.) Sambilileni ukukaana imilimo iyo mushingaba na maka ya kubomba bwino.

Mwiilinganya ku muntu umbi. Abena Galatia 6:4 batila: “Umuntu onse alinge umulimo wakwe wine, e lyo akaba na pa kutakishisha ku mwine eka, na ku mubiye iyo.” Ee, nangu fye ni mu kupepa, Lesa tatulinganya kuli bambi, ukulapinda ificilile pa fyo twingacita ukulingana ne mibele ya pa lwesu. Alapokelela ifya bupe fyesu na malambo yesu ‘umo twakwatila, te umo tushakwatila.’—2 Abena Korinti 8:12.

Sangeniko inshita ya kukokoloka. Nangu fye ni Yesu, te mulandu no kuti alebombesha, aalesangako inshita ya kuti ena na bakonshi bakwe batuushe. (Marko 6:30-32) Kalemba wapuutwamo uwa kwa Lukala Milandu ayumfwile ukuti ukukokoloka kusuma kwali kwa kunonsha. Alembele ukuti: “Ine ndetasho musamwe: takuli cisuma ku muntunse mwi samba lya kasuba, kano ukulya no kunwa no kusamwa; kabili e fikaya nankwe mu kucucutika kwakwe inshiku sha mweo wakwe isho Lesa amupeela mwi samba lya kasuba.” (Lukala Milandu 8:15) Ukwangala kwalinga kuti kwapembesula umubili no kucefyako kukanshika.

Mwicilamo Ukusakamikwa pa lwa Kukanshika

Lintu mulepita mu filenga ukukanshika:

Mwisondwelela ukuti Lesa namusenuka. Baibolo itweba ukuti Hana, umwanakashi wa busumino, ‘ashikitike umutima’ pa myaka iingi (“alikanshiike apakalamba,” Revised Standard Version). (1 Samwele 1:4-11) Lintu aali mu Makedonia, Paulo “alekanshika inshita yonse.” (2 Abena Korinti 7:5, Byington) Ilyo ashilaafwa, Yesu ‘ali mu kulunguluka,’ kabili ukukanshika kwakwe kwalikulile ica kuti “amabe yakwe yaba nga matoni yakalamba ya mulopa ayaleponena pa nshi.”a (Luka 22:44) Aba bali babomfi ba busumino aba kwa Lesa. E co, kanshi, nga mwalapita mu kukanshika, tamufwile ukusondwelela ukuti Lesa namulekelesha.

Sambilileni ukufuma ku kukanshika kwenu. Paulo alembele ukuti ali no kushipikisha “umuunga mu mubili,” ubulwele ubo ukwabula ukutwishika bwamulengele ukukanshika kukalamba. (2 Abena Korinti 12:7) Nangu ni fyo, ilyo papitile imyaka mupepi na isano, aishilesosa ukuti: “Mu fintu fyonse ne misango yonse nasambilishiwe nkama iya kwikuta no kuba ne nsala, kabili iya kufulilwa no kubulwa. Ndi na maka aya kucite fintu fyonse mu ulenkoselesha.” (Abena Filipi 4:12, 13) Paulo tatemenwe ukuba no “muunga mu mubili,” lelo ukupitila mu kushipikisha wene, asambilile ifya kushintilila nga nshi pali Lesa ku bukose.—Ilumbo 55:22.

Lundululeni Bumupashi

Belengeni no kwetetula pa Cebo ca kwa Lesa. “Ba nsansa abaibukila ukukabila kwabo ukwa ku mupashi, apantu ubufumu bwa mu myulu bwabo.” (Mateo 5:33, NW) Ukubelenga no kwetetula pa Cebo ca kwa Lesa kwalicindama. Ilingi line, nga twabombesha ukusokota mu Malembo, tulasanga amashiwi ayalingene fye no kukoselesha tulekabila muli ubo bushiku. (Amapinda 2:1-6) Kemba wa malumbo alembele ukuti, “Pa kuba ayengi muli ine amatontonkanyo ya kunsakamika, ifya kusansamusha fyenu [ifya kwa Lesa] finengo kupekwa.”—Ilumbo 94:19.

Mulepepa lyonse. Paulo alembele ukuti: “Lekeni ifya kulomba fyenu fiishibikwe kuli Lesa . . . no mutende wa kwa Lesa uwapulamo mu kwiluka konse, wakulalinde mitima yenu na mapange yenu muli Kristu Yesu.” (Abena Filipi 4:6, 7) Ee, “umutende wa kwa Lesa” kuti wayalula inkuntu shesu ishacushiwa no kushishikatalika, nangu fye ni lintu “ukucishamo kwa maka” e kulekabilwa.—2 Abena Korinti 4:7.

Sangweni ku kulongana kwa Bwina Kristu. Icilonganino ca Bwina Kristu cilapayanya umusango wa kwaafwa uwakatama, pantu ababamo bakonkomeshiwa ‘ukwetetula umwa kucincimushanisha ku kutemwa kabili ku kubombe milimo isuma; . . . ukukonkomeshanya.’ Paulo alilungike ukweba abaHebere ba Bwina Kristu aba mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo ‘ukukanaleko kulongana.’—AbaHebere 10:24, 25.

Isubilo Lyashininkishiwa

Ca cine, ukucefyako ukukanshika ilingi line takuba fye kukonka inshila iyaanguka. Ilingi line, icikabilwa kwaluka kukalamba mu mitontonkanishishe. Ku ca kumwenako, umo kuti akabila ukusambilila inshila shipya isha kwankwilamo ku filemucitikila pa kuti tafimutitikiishe. Limo limo ukukanshika nga kulecitika libili libili nelyo kulebipilako kuti cakabila ukufwaya ukundapa kwafikapo ku cipatala.

Kwena, ilelo takwaba uo ubumi bwakwe bushipita mu kukanshika kwabipa umupwilapo. Nangu ni fyo, Baibolo, itwebekesha ukuti nomba line Lesa ali no kulolekesha pa bantunse no kufumyapo imibele iibalenga ukukanshika ukwingi ukwa busanso. Pa Ukusokolola 21:4, tubelengo kuti Lesa “akafuute filamba fyonse ku menso yabo, ne mfwa tayakabeko kabili iyo; takwakabe kabili ukuloosha nangu kukuuta nangu kucululuka.” Pa numa, aba busumino bakekala mu mutelelwe. Kasesema Mika asobele ukuti: “Bakekalo muntu onse mwi samba lya mwangashi wakwe, kabili mwi samba lya mukunyu wakwe, tapakabe na wa kututumya; pantu akanwa ka kwa Yehova nakasosa.”—Mika 4:4.

[Futunoti]

[Akabokoshi pe bula 30]

Ukukanshika no Kulepulwa

Badokota bamo balabala bamona apafikile ukukanshika kwa balwele babo ilyo bashilabatwala ku muputule wa kubombelwamo. Ku ca kumwenako, dokota wa kulepula, Camran Nezhat, asosele ukuti:

“Nga ca kuti uuli pa mutande wa kulepulwa anjeba ukuti aleumfwo mwenso ubo bushiku kabili talefwaya ukulepulwa, nshimulepula.” Mulandu nshi? Nezhat alondolola ukuti: “Dokota onse uwa kulepula alishiba ukuti abantu ababa no mwenso sana tabalepulwa bwino. Balafuma umulopa uwingi, balambula amalwele yafulilako no kulwalisha. Balakokola ukupola. Cawamapo ukubalepula lintu bashili na mwenso.”

[Ifikope pe bula 28]

Ukulundulula bumupashi kuti kwamwafwa ukuba mu mutalalila

[Ifikope pe bula 29]

Ukusakamana ubutuntulu bwenu ubwa bumi kulacefyako ukukanshika

Ukutuusha

Imiliile isuma

Tukusheni umubili