Ukukanshika Ukusuma, no Kwabipa
“Apantu ukukanshika kwankulako kwa mubili ukushili kwa mu kulungatika kuli conse icacitika, cila nshita uuli onse alakanshikako mu nshila imo.”—E fyasosele Dokota Hans Selye.
PA KUTI kalisha wa violin (icilimba) alishe ulwimbo, insale sha pa cilimba cakwe shifwile ukusumbwamo—lelo icalinga fye. Nga shasumbika sana, kuti shaputuka. Lelo nga shatompokesha, te kuti shifumye iciunda nakalya. Ukusumba kwa nsale ukwalinga kufwile kwaba fye pa kati.
E fyo caba na ku kukanshika. Nge fyo tumwene akale, nga kwacilapo kuti kwaba kwa busanso. Lelo kuti caba shani nga takuli ukukanshika ukuli konse? Nangu line ico pambi kuti caumfwika ica kucebusha, icishinka cili ca kuti mulakabila ukukanshika—ukukanshikako icalinga. Ku ca kumwenako, elenganyeni ukuti ilyo muleciluka umusebo, mu kupumikisha mwamona ukuti motoka nabutukisha ukumulungama. Kukanshika e kwalenga ukuti mufume mu nshila ya busanso—mu kwangufyanya!
Lelo ukukanshika takwafwilisha fye mu nshita sha bukangalume mweka. Na kabili mulakabila ukukanshika pa kuti mubombe imilimo ya cila bushiku. Cila nshita onse fye alakanshikako mu nshila imo. Dokota Hans Selye, atila, ‘Inshila yeka fye iya kusengaukilamo ukukanshika kufwa.’ Alundapo kuti ifyo inumbwilo ya kuti “nakaba” ishipilibula nangu cimo e fyo ne nsoselo ya kuti “nakanshika” yaba. Selye atila, “Pa kubomfya aya mashiwi tulosha ku “kucishamo ukukanshika nelyo ukukaba umubili.” Muli iyi nshila ukukokoloka na ko kwine kulabimbamo ukukanshika, e fyaba no kusendama, apantu umutima ufwile ukutwalilila ukulatunta na bapwapwa benu bafwile ukulabomba.
Imisango Itatu iya Kukanshika
Nga fintu fye ifipimo fya kukanshika fyapusanapusana, e fyaba ne misango ya kukanshika.
Ukukanshika kwabipa kufuma ku kufunshika kwa mu bumi ukwa cila bushiku. Ilingi line, kubimbamo ifintu fya kulenga ubulanda ifikabila ukubombelwapo. Apantu ifi ficitika ukwabula ukwenekela kabili fya pa nshita fye iinono, ukukanshika ilingi line kuti kwalamwa. Kwena, kwalibako bamo abapita mu mafya ayalekanalekana—na cine, cimoneka kwati icimfulumfulu e bo caishila. Nangu fye kukanshika kwabipa ngo ku kuti kwalamwa. Nangu cibe fyo, uulepita mu kukanshika pambi kuti akaana ukwalula imikalile yakwe, ukufikila lintu ailuka ifyo ubumi bwakwe no bwa bena mupalamano buleyambukilwa ku mibele iya kucululuka.
Ilintu ukukanshika kwabipa kwa pa nshita inono, ukukanshika kwa mutatakuya kulakokola. Uulepita mu kukanshika kwa mutatakuya, tenekela ukuti akafuma mu mibele ya kulenga ukukanshika, cibe kalanda ka bupiina nelyo umuseebanya wa kubomba incito yasuulwa—nelyo aka kubulwa incito. Ukukanshika kwa mutatakuya kuti na kabili kwaba pa mulandu wa mafya yatwalilila aya mu lupwa. Ukusunga lupwa uwalwalilila na ko kwine kuti kwaleta ukukanshika. Te mulandu ne cilenga, ukukanshika kwabipa kuti kwaonaula ubumi bwa ulepita muli kwene, pa nshita yatantalila. Icitabo cimo calandile pali uyu mulandu ukuti, “Icabipako sana ku kukanshika kwa mutatakuya ca kuti kulakunkumya abantu. Baleshiba bwangu pa lwa kukanshika kwabipa pantu kubo kupya; tabasakamikwa pa lwa kukanshika kwa mutatakuya pantu kwakokola, balakubelesha, kabili, limo limo, bakumona kwati kwaliba fye bwino.”
Ukukanshika kukalamba e cifuma mu kayofi kabipisha, pamo nga ukwikatwa kama mu kwampana kwa bwamba, ubusanso, nelyo amafya ya mu fyabumbwa. Abacenjela mu kulwa inkondo na bapusunsuka inkambi sha kucushiwilwamo bapita muli uyu musango wa kukanshika. Ifishibilo fya kukanshika kukalamba kuti fyasanshamo ifibukisho fyalengama ifya tuyofi twacitike, nangu fye pabe napapite myaka iingi, capamo no kukuntukilwa bwangu ku tuntu utunono. Limo limo uulepita mu kukanshika alapimwa ukuti nakwata icitwa post-traumatic stress disorder, PTSD (e kutila ukukanshika ukwisako pa numa ya kupita mu tuyofi).—Moneni umukululo pa muulu uuleti “PTSD—Ukwankulako Kusuma ku ca Kupitamo Cishili ca Cifyalilwa.”
Abacilamo Ukwambukilwa no Kukanshika
Bamo basoso kuti ifyo twambukilwa no kukanshika pali nomba fishintilila maka maka pa bwingi bwa kukanshika no musango wa kukanshika twapitamo ku numa. Batila utuyofi twabipa kuti twabalamuna “imibombele,” ya bongobongo, ukulenga umuntu ukucililako kwambukilwa ku kukanshika kwingesa ku nshita ya ku ntanshi. Ku ca kumwenako, lintu alefwailisha pa bantu 556 abalwileko Inkondo ya Calo iya 2, Dokota Lawrence Brass asangile ukuti ulupumo lwaleikata abaalipo abafungwa ba nkondo imiku 8 ukucila abashalipo bafungwa ba nkondo—nangu fye pa numa ya myaka 50 ukutula apo akayofi ka kubalilapo kacitikile. “Ukukanshika kwa kuba umufungwa wa nkondo kwalibipiishe kwayalwile ifyo aba bantu baishileankula ku kukanshika kwa ku nshita ya ku ntanshi—balyambukilwe no kukanshika.”
Incenshi shisoso kuti, ukukanshika uko abantu bapitilemo ku bwaice takulingile ukucefiwa, apantu kuti kwayambukila umuntu apakalamba. Dokota Jean King atila, “Abana bengi abapita mu kayofi tabatwalwa kuli badokota. Bakulila mu kucula, no kutwalilila ukwikala ifyo fine, kabili kwi pele pele besa ku cipatala ninshi napapita imyaka iingi, abapopomenwa nelyo abalwala amalwele ya ku mutima.” Ku ca kumwenako, langulukeni akayofi ka kulufya umufyashi. Dokota King, atila, “Ukukanshika kwabipe fyo nga kwacitika lintu muli abaice kuti kwayalula imibombele ya bongobongo umupwilapo, ukuilenga ukupelebela mu kulama ukukanshika kwaseeka, ukwa cila bushiku.”
Kwena, ifyo umuntu ambukilwa no kukanshika kuti fyashintilila na pa milandu imbi iingi, ukusanshako amapiki ya mubili wakwe ne nshila shingamwafwilisha pa fyo engacita pa lwa kukanshika. Nangu cibe fyo, te mulandu ne cilenga kwene, ukukanshika kuti kwalamwa. Nalyo line, ici tacayanguka. Dokota Rachel Yehuda alandapo kuti: “Ukweba uwayambukilwa sana no kukanshika ukuti acefyeko fye ukukanshika cimo no kweba uwalwala ubulwele bwa kufufiwa utulo ukuti apone mu tulo.” Nangu ni fyo, fingi ifyo umo engacita pa kucefyako ukukanshika, nga fintu icipande cikonkelepo calalanga.
[Akabokoshi pe bula 25]
Ukukanshika pa Ncito—“Ubwafya bwe Sonde Lyonse”
Ukusabankanya kwa United Nations kwatila: “Ukukanshika kusangwike ni kumo ukwa malwele yabipisha aya mu mwanda wa myaka uwalenga 20.” Takuli uushimwene ifyo kufulile mu ncende sha kubombelamo.
• Impendwa ya babomfi ba mu buteko mu Australia abafwaile ukupeelwa inshuwalansi pa mulandu wa kukanshika yakulileko ukufika ku maperesenti 90 mu myaka fye itatu.
• Ukufwailisha mu France kwasokolwele ukuti banasi amaperesenti 64 na bakafundisha amaperesenti 61 basoso kuti balakalifiwa pa lwa mibele ya kulengo kukanshika iya mu cifulo babombela.
• Icalo ca United States cipoosa amadola mupepi na mabilioni 200 cila mwaka pa malwele yalengwa no kukanshika. Catunganishiwa ukuti amaperesenti 75 ukufika ku maperesenti 85 aya masanso yonse ayacitika mu twampani yalengwa no kukanshika.
• Mu fyalo ifingi, casangilwe ukuti abanakashi balakanshika ukucila abaume, nakalimo pa mulandu wa kuti balominkanya ukubombe milimo iingi iya pa ng’anda ne ya ku ncito.
Cine cine ukukanshika kwa pa ncito, “bwafya bwe sonde lyonse,” nga fintu ukusabankanya kwa United Nations kwasosa.
[Akabokoshi pe bula 26]
PTSD—Ukwankulako Kusuma ku ca Kupitamo Cishili ca Cifyalilwa
Louise atile, ‘Imyeshi itatu pa numa ya konaulwa kwa motoka wesu, cali cicili icayafya ukuleka ukulila, nelyo ukumono tulo ubushiku. Ukufuma fye pa ng’anda kwalentiinya.’
LOUISE alapita mu kukanshika ukwisako pa numa ya kupita mu tuyofi (PTSD), imibele yabipa iibukulula kabili iileta ifibukisho nelyo ifiloto fya kayofi kacitike. Uwakwata PTSD na kabili kuti abo wabebwabebwa lyonse. Ku ca kumwenako, dokota wa fya muntontonkanya Michael Davis ashimika pa lwa kwa kalwa wa nkondo ya ku Vietnam uyo pa bushiku bwa bwinga afulumukiile mu mpanga ku kuyafisama ilyo aumfwile iciunda ca motoka yali ku numa. Davis atila, “Nga amwenene fye ku mimonekele ya ncende baalimo no kwishibo kuti takwali ca kutiinya icili conse. Apo aabelele mu Vietnam; pali napapita imyaka 25; nomba ali mu United States; . . . te fya kufwala fya nkondo afwele, lijaketi lyabuuta. Lelo ilyo aibukishe ico apitilemo ku numa, alifulumwike ku kuyafisama.”
Ifibukisho fya kayofi ka mu cibansa ca bulwi mulandu fye umo uwa filenga PTSD. Ukulingana na The Harvard Mental Health Letter, iyi mibele kuti yalengwa ne “ca kucitika nelyo ifya kucitika ifingaba ni mfwa ya cine cine nelyo iya cintiinya nelyo ukucenwa kwabipa nelyo ukutiinishiwa ukucenwa lwa ku mubili. Kuti caba mafya ya mu fyabumbwa, ubusanso, nelyo incitilo sha muntu: ilyeshi, umulilo, icinkukuma, ubusanso bwa motoka, ukuponya amabomba, ukulasa imfuti, ukulungulusha, ukwibo muntu, ukucena, ukwampana kwa bwamba ukwa kwikata kama, nelyo ukucenda abana.” Ukusangwapo fye apalecitikila akayofi nelyo ukumfwa pa lwa kene—nakalimo ukupitila mu bushininkisho bushingatwishikwa nelyo ifikope—kuti kwabalamuna ifishibilo fya PTSD, ukucilisha nga ca kuti ulupwa nelyo ifibusa fyapalamisha e babimbilwemo.
Kwena, abantu bambukilwa no tuyofi mu kupusanapusana. The Harvard Mental Health Letter yalondolola ukuti, “Abantu abengi abapita mu tuyofi tabesa mu kwishibikilwa ku kufulunganishiwa kwabipa ukwa muntontonkanya, nangu fye lintu ifishibilo filipo, tafiba sana mu musango wa PTSD.” Ni shani pa lwa abo ukukanshika kwabo kufumamo PTSD? Mu kupita kwa nshita, bamo balacincintila inkuntu shikumine ku kayofi kabili balapuupuutulwa. Bambi batwalilila ukushomboka ne fibukisho fya kayofi pa myaka iingi ukutula apo kacitikile.
Muli iyi mibele yonse ibili—abacushiwa kuli PTSD—na bafwaya ukwafwilisha—balingile ukwibukisha ukuti pa kuba bwino ukuteko mutima kulafwaikwa. Baibolo icincisha Abena Kristu ‘ukukosha abatompoke mitima’ no ‘kutekanya kuli bonse.’ (1 Abena Tesalonika 5:14) Louise, uulumbwilwe pa muulu, camusendele imyeshi isano pa kuti atendeke ukulaensha motoka. Pa numa ya myaka ine ukutula apo ubusanso bwacitikile, atile, “Te mulandu no kuibikilisha uko naibikilishako, nshakabale njipakisha ukwensha motoka nge fyo naleipakisha kale. Nyensesha fye ico cine pantu nshingacisengauka. Lelo nalibombesha ukuwamya ifintu ukucila fintu nali uwapelelwa pa numa ya busanso.”
[Icikope pe bula 27]
Ababomba mu maofesi abengi balakanshika
[Icikope pe bula 27]
Te kukanshika konse ukwabipa