Ifyo Tulingile Ukwishiba Pali Bamukukulu
Wade, uwali kale mwi bumba lya bamukukulu ku California, atile: “Twali fye ifibusa ifyaleikala mu ncende imo ine. Twatampile isukulu pamo. Lelo twapingwile ukucita ifintu ifyalubana.”
AMABUMBA ya bamukukulu yatendeka kwati fye mabumba ya bena mupalamano. Abaice aba myaka ya mu kubangilila iya bupungwe nelyo abacepeleko baalekumana pa cifutu ca musebo. Baaleyangalila pamo kabili lyene balyumene akapi ku kuicingilila kwi bumba limbi ilyali mu ncende imo ine. Lelo mu kwangufyanya ibumba lyabo lyayambwile imisango ya balecito lukaakala lwabipisha mwi bumba limo line kabili lyalitendeke ukucite milandu iyabipisha.
Nalimo ibumba ilya mu musebo umbi lyamwene kwati ibumba ilyapangilwe baali balwani babo. Lyene ubukali bwaletele ulukaakala. Abashitisha imiti ikola baletuma ili bumba ku kushitisha imiti ikola iyabindwa. Imilandu na imbi iya bumpulamafunde yalikonkelepo.
Luis ali ne myaka 11 lintu abanankwe bapangile ibumba lya bamukukulu. Atendeke ukubomfye miti ikola ilyo aali ne myaka 12. Alikakilwe pa muku wa kubalilapo ilyo aali ne myaka 13. Aleiba bamotoka, aletoba amayanda, no kucito bupuupu bwa kubomfye fyanso. Kabili alikakilwe imiku iingi pa mulandu wa lubuli ne fimfundawila.
Bamukukulu bamo nalimo kuti batupapusha inshita shimo. Martha, aali mukashana uwa busaka, uwa mano ku sukulu, alepaasa bwino sana, kabili alikwete imibele isuma pa sukulu. Nangu cibe fyo, ali ni ntungulushi mwi bumba lya bamukukulu ilyaleshitishe bange, heroin, na cocaine. Martha alitiinine no kwalula ubumi bwakwe lintu cibusa wakwe aipaiwe pa numa ya kulaswe mfuti imiku iingi.
Umulandu Baipoosela mu Mabumba ya Bamukukulu
Ku ca mupamba, bamukukulu bamo basoso kuti kuli bamukukulu bakonkako ukutemwa. Bafwaya uko bengasanga bucibusa, nelyo isenge ifishisangwa ku mwabo. Inyunshipepala ya Die Zeit iya ku Hamburg, Germany, yalandile ukuti kuli bamukukulu, abacaice bafwayako ukucingililwa ukushisangwa kumbi. Eric, uwali kale mukukulu, alandile ukuti pa ng’anda nga tapali ukutemwa, “kuti wayako ku bantu bambi mu kufwaya ifingacilapo.”
Wishi umo, uwali kale mukukulu, alembele pa fintu ifyo apitilemo ilyo aali umwaice, ati: “Nalikakilwe imiku iingi pa mulandu wa bucintomfwa, ukucito lubuli, ifimfundawila na mu kupelako pa kufwaya ukwipayo muntu ku mfuti ilyo naleensha motoka.” Pa numa, lintu aishilekwata Ramiro umwana mwaume, takwete inshita ya kwikala na mwane. Lintu Ramiro akulile, aipoosele mwi bumba lya bamukukulu, kabili bakapokola balimwikete ilyo alwileko ulubuli lwa bamukukulu. Lintu wishi apampamine pa kuti aleke ukubishanya na bamukukulu, Ramiro apundile ati: “E balupwa nakwata.”
Nasi umo uwa ku cipatala ca ku Texas, uwalandile na bacaice 114 abalashilwe imfuti mu ciputulwa ca nshita icacilako umwaka umo, alandile ukuti: “Aba bana balimpapusha. Nshatalile mbomfwapo baipushapo pali banyinabo nelyo uuli onse uwa mu lupwa.”
Mu kumonekesha, te bana ba bapiina fye beka abaipoosa mu mabumba ya bamukukulu. Imyaka iyafulilako iyapitapo Maclean’s, magazini wa ku Canada ayambwile ifyasosele bakapokola ukuti basangile abana ba bakankaala na bana ba bapiina mwi bumba limo line ilya bamukukulu mu musumba. Aba bana balomana akapi pa mulandu umo wine—bafwaya ukwikatana kwa lupwa ukushisangwa ku myabo.
Mu ncende shimo abacaice ilyo balekula bamona ukuipoosa mwi bumba lya bamukukulu nge mikalile yalinga. Fernando uwa myaka 16 alondololo kuti: “Batontonkanyo kuti ukuipoosa mwi bumba lya bamukukulu kukapwisha amafya yabo. Batontonkanyo kuti: ‘Nkakwata abanandi. Ba maka kabili benda ne mfuti. Bakulancingilila, takuli uwingancena.’” Lelo abaipoosa mwi bumba lya bamukukulu mu kwangufyanya basango kuti cibaletelo bwafya bwa kusanswa kuli bamukukulu ba mwi bumba limbi.
Ilingi line bamukukulu basangwa mu ncende umwabe ndalama ishinono ne mfuti ishingi. Ilyashi lya pa mulabasa lishimiko kuti mu masukulu yakalamba aya mu misumba apali abana be sukulu batatu palaba babili abafuma mu ndupwa isha bafyashi abashimbe. Limo limo, umwana we sukulu nga alikwato mufyashi uwakunkuma ku miti ikola uushilaala pa ng’anda inshita shimo, ninshi afwile ukutwalo mwana wakwe uwabula wishi ku nasari ilyo umwine ashilaya ku sukulu ulucelo.
Pete Wilson, kateka wa ku California, atile: “Natukwato bwafya ubwabipisha pantu abana abengi balekula ababula wishi, ababula umwaume uo bengapashanya uwingabatemwa, uwingabatungulula, uwingabasalapula no kubafunda imibele isuma—balekula ababula ukwishiba umulandu balingile ukuicindika nelyo ukucindika bambi.” Alandile ukuti ukukanalangulukilako bambi e kulelenga abacaice bamo ukuti “belashinshikila ukulukusha abantu [ukwipaya abantu ku mfuti] ukwabula no kumfwako ububi.”
Kwalibe milandu imbi iyalengo kuti bamukukulu bafulileko nangu cingati ukukanaikatana kwa lupwa, ukukanakansha abana, no kukanabe ca kumwenako cisuma e milandu ikalamba iyalenga. Imilandu imbi isanshako amaprogramu ya pa TV na mafilimu ayalangisho lukaakala nge nshila yayanguka iya kupwisha amafya, ukusuula abapiina no kubacinkulako lyonse ukuti te kuti bacite ifyo bambi bengacita, no kufulilako kwa ndupwa sha bafyashi abashimbe umo nyina umukashana uucucutika afwile ukushomboka pa kusunga mwane nelyo bamwane abashakwata aba kubasunga. Ukusansha iingi iya iyi milandu nelyo yonse ilumbwilwe kale, nalimo ukubikako fye na imbi, e calenga ukuti icinkunka ca bamukukulu cikulileko mu calo conse.
Calyafya Ukufuma mwi Bumba lya Bamukukulu
Ca cine ukuti nga papite nshita bamo balafuma mwi bumba lya bamukukulu no kutendeka ukubombe milimo imbi. Bambi kuti pambi bafumapo bayaikala na balupwa ku cifulo cimbi na muli fyo balafulumuka imikalile ya bamukukulu. Nangu cibe fyo, ilingi line tacayanguka ukufuma mwi bumba lya bamukukulu.
Ilingi line abafwayo kufuma mwi bumba lya bamukukulu tabafumamo fye, bafwile ukupumwa icabipisha kuli bamukukulu abafulilako ilyo tabalasuminishiwa ukuleka. Na kuba, bamo abafwaile ukufuma mu mabumba yamo aya bamukukulu baali no kulaswa imfuti. Nga balipuswike, balisuminishiwe ukuleka! Bushe cisuma ukucushiwa muli uyu musango pa kufuma mwi bumba lya bamukukulu?
Umo uwali kale mukukulu alondolwele umulandu afwaile ukuleka, atile: “Abanandi basano balifwa.” Nakabushe, imikalile ya bamukukulu ya busanso nga nshi. Magazini wa Time ashimike ukukuma kuli umo uwali kale mwi bumba lya bamukukulu ba ku Chicago, ati: “Mu myaka 7 ilyo aali mukukulu, alilashilwe imfuti mwi fumo, aliboolelwe icela ica ku nyanji ku mutwe, alifunike ukuboko mu lubuli kabili bamukakile imiku ibili pa mulandu wa kwiba bamotoka . . . Lelo nomba apo alileka, abanankwe aba kale bafwaya ukumusansa.”
Bamukukulu Kuti Bayalula Imibele Yabo
Eleno, umwina Brazil, aali mwi bumba lya bamukukulu ilyaleitwa Headbangers ilyalelwila ku myele na limo limo ku mfuti. Apantu amwene kwati alishama, asangile ukwikushiwa mu kutobaula ifintu no kusansa abantu. Uwalebomba nankwe e walandile na Eleno pa lwa Baibolo. Pa numa Eleno alisangilwe ku kulongana kukalamba ukwa Nte sha kwa Yehova, uko akumene na banankwe ba kale abali kale mwi bumba lya bamukukulu lintu aalimo ukubikako fye na umo uwali kale mwi bumba limbi ilya bamukukulu. Baliposhenye nga bamunyina—ukupusanako ne fyo caleba kale.
Bushe mu cine cine ifya musango yu filacitika? Ee filacitika! Pali nomba line fye umwiminishi wa Loleni! aikele pamo na bantu abali kale mu mabumba yalumbuka aya bamukukulu mu Los Angeles abo pali nomba balongana ne Nte sha kwa Yehova. Pa numa ya kulanshanya pa maawala ayafulilako, umo uwa bene alikutumene, ashintilishe mu cipuna, no kutila: “Moneni! Abali kale mu mabumba ya bamukukulu ayetwa Bloods na Crips bekele pano mu kutemwana nga bamunyina!” Balandile ukuti ifishinte fya bulesa ifyo basambilile mu kubelengesha Baibolo e fyalengele ukuti baleke ukuba bamukukulu bakaluka no kusanguka abantu abakwata icikuuku no kutemwa.
Bushe ici mu cine cine cilecitika mu myaka ya ba 1990? Bushe mu cine cine bamukukulu kuti bayaluka muli uyu musango nomba? Kuti cacitika nga baumfwila ukukoselesha ukupayanishiwa mu Cebo ca kwa Lesa no kulengo bumi bwabo ukumfwana ne fishinte fya Baibolo. Nga mwaba mwi bumba lya bamukukulu, mulandu nshi tamwingalangulukila ukulenga imibele yenu ukwaluka muli uyu musango?
Baibolo itucincisha “[ukufula] ubuntu bwa kale, ubwa mibele ya ntanshi, ubuleonaika ku lunkumbwa lwa longolo” no “kufwalo buntu bupya, ubwalengelwe mu cipasho ca kwa Lesa mu kulungama no kushila kwa Cine.” (Abena Efese 4:22-24) Bushe ubuntu bupya kuti bwalundululwa shani? Baibolo isoso kuti, ubuntu bwa kale “mu kwishiba bulelengwa cipya cipya nge cipasho ca kwa Kalenga [Lesa] wa buko.”—Abena Kolose 3:9-11.
Bushe mwalibo busuma mu kwaluka? Ee, e mo bwaba! Nga mwaba mwi bumba lya bamukukulu, nalimo mukabila ukwaafwiwa pa kuti mwalule imibele yenu muli uyu musango. Ku ncende uko mwikala kwaliba abantu abengatemwa ukumwaafwa. Nalyo line, ilingi line abengafwilisha abana mu kucilapo bafyashi. E co kanshi twalalanguluka ico abafyashi bengacita ku kucingilila abana babo ku mabumba ya bamukukulu.
[Icikope pe bula 7]
Icine ca Baibolo caliikatanya abali kale mu mabumba ya bamukukulu ayalelwishanya