Ukucingilila Abana Besu ku Mabumba ya Bamukukulu

“Abaice bakabila abantu ababapoosako amano.”—Akatabo ka Not My Kid—Gang Prevention for Parents.

NGA twafumyako ukwampana kwesu na Lesa, kuti twatila abana besu cikwatwa cesu icacindamisha. Tulingile ukulanda na bo, ukubakutika, ukubakumbatila, kabili tulingile ukubebo kuti balicindama nga nshi kuli ifwe. Tufwile ukubafunda ifintu ifisuma—ukuba abafumacumi na bakaafwa, ifyo bengekala bwino, ne fyo bengaba ne cikuuku kuli bambi.

Uwangalila icifungo ca baice asoobwelepo ubwafya ubukalamba ubwabako ilelo, no kusoso kuti: “Indupwa tashilefunda imibele isuma iyo.” Ca cine tulekabila ukupoosako amano ku kucita ici. Tufwile ukukonka imibele iyo tufwaya abana besu ukukonka kabili lekeni abana benu bamone fintu ico cileto kusekelela mu bumi bwesu. Nga tatubafundile imibele isuma, ni shani fintu twingenekela abana ukukonka imibele iya musango yo?

Magazini wa Today, uusabankanishiwa kuli bakafundisha ba ku Amerika, alandile ukuti bamukukulu ilingi line bacebusha abacaice “abaimona abene nga basuulwa” na balya “abafwayo kucingililwa, abafwaya isenge, no kucindikwa ku bantu.” Nga mu cine cine mu mayanda yesu tulapeela abana besu ifyo fintu—ukucingililwa no kuyumfwa kusuma ukwa kuti ulupwa lwabo no bumi bwabo fyalitunguluka—mu kumonekesha tabakacebushiwe ku malayo ya bufi aya bamukukulu.

Umukalamba wa bakapokola abalwisha bamukukulu ashimika ulwa kutulumuka uko amona mu finso fya bafyashi lintu bakapokola bakonkonsha ku ciibi ku kubebo kuti umwana wabo ali mu bwafya. Apantu batontonkenye ukuti balishiba bwino umwana wabo, balafilwa ukusumina ukuti naacite calubana. Lelo umwana wabo alisanga abanankwe abapya no kwaluka alyaluka. Abafyashi bali mu bwapwa.

Ukucenjela Kulakabilwa

Abantu abekala mu ncende umwaba bamukukulu basoso kuti bonse abacaice na bakalamba balingile ukucenjela no kukanasonsomba nelyo ukutiinya bamukukulu. Mwilatununuka amabumba yakalamba aya bamukukulu, kabili mwilabapashanya mu mimonekele nelyo mu misango, ukubikako fye no kupashanya imifwalile ne langi lya fya kufwala fyabo. Nga mulebapashanya kuti mwailetelela kwi bumba limbi ilya bamukukulu.

Na kabili, nga mu mifwalile nelyo mu misango umuntu amoneka kwati afwaya ukuba mukukulu, nalimo bamukukulu kuti bamupatikisha ukuba mwi bumba lyabo. Ubucindami bwa kwishiba imisango ya bamukukulu kuntu mwikala bwalangililwe na wishi uwa bana batatu mu Chicago. Alandile ukuti: ‘Nga nimfwala akasote ukukalosha ku kulyo, bamukukulu bamona kwati nshibacindike.’ Kabili ico kuti caleto lukaakala!

Pooseniko Amano ku Bana Benu

Nyina umo alandile ukuti: “Tufwile ukwishiba abana besu bwino—ifyo bayumfwa ne fyo bacita. Tukabwelapo fye nga tatupooseleko amano ku mikalile yabo.” Nyina umbi alandile ukuti ubwafya bwa bamukukulu tabwakapwe kano abafyashi babucincintila. Alundileko ati: “Shi natuletemwa abana besu. Nga baonaika, na ifwe bene ninshi twaonaika.”

Bushe twalishiba ifibusa fya bana besu, uko baya nga bainuka ku sukulu, no ko baba nga bwaila? Ukuba kwena, te lyonse umufyashi engalaba pa ng’anda lintu abana bakwe bainuka ku sukulu. Lelo banyina abashimbe abashomboka mu kulipila imisonko no kuliisha abana babo kuti pambi baumfwana na bafyashi bambi nelyo no muntu uo bacetekela ukubamwenako abana mu cungulo kasuba.

Umwaume umo uwikala mu ncende umwaba bamukukulu aipushiwe ifyo acingilila abana bakwe kuli bamukukulu. Alandile ukuti alepisha umwana wakwe umulumendo mu komboni no kumulanga imitabotabo ya bamukukulu. Alesonta ifibumba ifyashilaulwapo ne fikuulwa ifyatobaulwa no kumulanga “ukuti cilya cifulo tacimoneka bwino kabili bamukukulu e po balulumba, no kupwansamana fye.” Alundileko ati: “Lyene, nalemulondolwelo kuti ukwikalilila mu fishinte fya Baibolo kukamucingilila kuli ilya misango.”

Ukupoosako amano ku masomo ya bana besu cintu fye icayanguka icingabacingilila. Mwilapuswako nga ku sukulu uko abana benu basambilila kuli umwikalwe wa bafyashi nelyo inshita imbi lintu abafyashi balaalikwa ukutandalila amakalasi ku kulanshanya na bakafundisha. Ishibeni bakafundisha ba bana benu, kabili lekeni beshibe ukuti mwalipoosako amano ku mwana wenu na ku masomo yakwe. Nga pa sukulu basambilila tapaba programu wa bafyashi ukutandalila isukulu, fwailisheni inshita iya kuyalanshanya na bakafundisha pa lwa mibombele ya mwana wenu ku sukulu na fintu mwingafwilisha.

Mu kufwailisha ukwacitilwe mu musumba ukalamba uwa ku Amerika basangile ukuti pa bana be sukulu abaleafwiwa nelyo ukukoseleshiwa ne ndupwa shabo mu masomo yabo pali amaperesenti 9 abaipoosele mu mabumba ya bamukukulu. Lelo mu ndupwa ishishalepoosako amano, mwali abana be sukulu imiku ibili—amaperesenti 18—abaipoosele mu mabumba ya bamukukulu. Ngo lupwa lwesu lwalitemwana no kwikatana kabili nga lucitila ifintu ifisuma capamo, mu kumonekesha abana besu tabakacebushiwe ku malayo ya bufi aya bamukukulu.

Ifyo Abana Besu Bakabila Mu Cine Cine

Abana besu bakabila ifintu ifyo na ifwe tukabila—ukutemwa, icikuuku, ne citemwishi. Abana abengi tabatala abafukatilwapo mu citemwishi nelyo mu kutemwa nelyo ukwebwapo ukuti balicindama. Awe te fyo cifwile ukuba ku bana besu! Shi lekeni tulebafukatila, ukubeba ukuti twalibatemwa, kabili natwesheko ukumona ukuti balekonka imibele iyo tubafunda. Balicindamisha kuli ifwe ica kuti tatulingile ukubasunga mu nshila imbi imbi fye.

Gerald, uwali kale mukukulu, alondolola ati: “Nshakwete batata aba kuloleshako, e co naile kuli bamukukulu pa kuti ncilike ici cipunda mu bumi bwandi.” Atendeke ukubomfya imiti ikola ilyo aali ne myaka 12. Lintu aali ne myaka 17, banyina batendeke isambililo lya Baibolo ilya mu ng’anda ilya lyonse ne Nte sha kwa Yehova. Batendeke ukubomfya ifishinte fisuma ifya Baibolo mu bumi bwabo. Gerald asoso kuti: “Namwene ifyo bamayo bayalwike, kabili natontonkenye nati, ‘Kwena uku kwaluka kwa cine cine.’” Ica kumwenako cisuma ica kwa nyina calengele Gerald ukwalula imibele yakwe.

Abana besu balingile ukumona ica kumwenako cisuma muli ifwe—ukuti tulakonka ifyo tubafunda. Balingile ukuyumfwa bwino pa lwa lupwa lwabo, te pa mulandu wa fintu ifyo ulupwa lwakwata, lelo pa mulandu wa fintu ifyo ulupwa lucita. Kabili abana balingile ukwaafwiwa pa kuti imyendele yabo ikalebaletela icilumba. Ira Reiner, uwali kale ndubulwila wa citungu ca Los Angeles alando kuti: “Tufwile ukubikako amano ku bana besu ilyo tabalaipoosa mu mabumba ya bamukukulu.”

Ukupayanya Ifyo Bakabila

Ifintu fya ku mubili tupayanishisha abana besu tafyacindamisha. Icacindamisha kubaafwo kuti balunduluke bakeseba abakalamba abakwata ukutemwa ne nkumbu kabili abakonka imibele isuma. Baibolo isoso kuti Yakobo aitile abana bakwe nga ‘bana abo Lesa apeele ca kusenamina [kuli ine].’ (Ukutendeka 33:5) Nga e fyo tumona abana besu—nge fya bupe ifyo Lesa atupeela—tukaba abaiteyanya ukubatemwa no kubafunda pa kuti bakabe abafumacumi, abalungama, kabili aba mibele isuma.

Muli fyo tukatukuta ukukwate mibele iikaba ica kumwenako cisuma ku bana besu. Tukalengo kuti bakaleumfwa icilumba icayana kabili icisuma pa lwa lupwa lwabo, te pa mulandu wa fipe ifyo ulupwa lwakwata, lelo pa mulandu wa mibele yesu. E ico, mu kumonekesha tabakafwaye ukwaafwiwa ku bantu abalulumba mu misebo.

Pa kwibukisha ifya ku bwaice bwakwe, shikulu bantu umo asoso kuti: “Nshalefwaya ukucita icili conse icali no kuseebanya ulupwa lwandi.” Alisumine ukuti ayumfwile muli iyi nshila pantu alishibe ukuti abafyashi bakwe balimutemenwe. Ca cine, banyina bamo na bawishi bamo abashatalile abatemwikwapo ku bafyashi babo calibakosela ukutemwa abana babo. Nangu ni fyo, abafyashi bakabila ukuibikilishako mu kutemwa abana babo.

Mulandu nshi ici cacindamina? Magazini uwitwa “What’s Up,” uusabankanishiwa na Utah Gang Investigators Association (akabungwe akasokota imilandu ya bamukukulu), pa kushimika umulandu, atila, “lintu abacaice bayumfwo kuti balitemwikwa kabili balicingililwa—te kucingililwa ku fyuma, lelo ukucingililwa lwa mu nkuntu—ilingi line ifilenga ukuti baleipoosa mu mabumba ya bamukukulu tafibako.”

Bakabelenga bamo kuti pambi batontonkanya ukuti takwaba indupwa ishakwato kutemwa ukwa musango yo. Kwena e ko shaba. Ishingi isha ishi ndupwa kuti shasangwa mu filonganino fya Nte sha kwa Yehova mu calo conse. Ca cine, ishi ndupwa tashapwililika, lelo shalikwate shuko ilikalamba: Shilasambilila ifyo Baibolo isosa pa lwa kukusha abana kabili shilatukuta ukubomfye fishinte fya bulesa ifya mu Baibolo mu mikalile yabo. Ukulundapo, shilafunda ifi fishinte ku bana babo.

Ku Nte sha kwa Yehova ifyebo ifyalembelwe muli magazini wa The Journal of the American Medical Association fya cine, ifya kuti: “Umufyashi te kuti enekele . . . abana abapungwe ‘Ukulanda fye iyo’ ukwabula ukubalanga ifyo ‘bengalandako ee.’” Mu mashiwi yambi, nga tulefwaya abana besu ukulanda ee ku fintu ifisuma kabili ku fya musangwela, tufwile ukubalanga ifya kucita ifyo fintu.

Shi kwiba umo pali ifwe uwa kusosa nga fintu wishi umo asosele ati: ‘Mwi bumba lyakwe ilya bamukukulu umwana wandi umwaume asangile bucibusa no mucinshi ifyo ashatalile akwatapo kale lyonse.’ Kabili shi kwiba nangu umo uwa ifwe ukumfwa abana besu ukulanda nga fintu umulumendo umo asosele ati: “Naipoosele mwi bumba lya bamukukulu pantu nalefwayo lupwa.”

Fwe bafyashi, ni fwe tufwile ukubo lupwa ku bana besu. Kabili tufwile ukucita icili conse ico twingacita pa kushininkisha ukuti abana besu abacindama bekafuma mu lupwa lwesu ulwakaba kabili ulwa citemwishi.

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 10]

Imitubululo Iingaafwa Abafyashi Abasakamana Abana

✔ Muleikala pamo na bana benu pa ng’anda, no kucitila ifintu capamo ngo lupwa

✔ Ishibeni ifibusa fya bana benu ne ndupwa sha fibusa fyabo, no kwishiba uko abana benu baya na bantu benda na bo

✔ Lekeni abana benu beshibe ukuti inshita iili yonse kuti baleta amafya kuli imwe

✔ Fundeni abana ifya kucindika abantu bambi, no kucindika insambu na matontonkanyo ifya bantu bambi

✔ Afweni abana benu ukupitila mu kwishibana na bakafundisha babo, kabili lekeni bakafundisha beshibe ukuti mulatasha no kutungilila umulimo wabo

✔ Mwilasasuka nelyo ukubomfya ulukaakala pa kukalululo bwafya

Abana benu bakabila icitemwishi cesu icakaba

[Icikope pe bula 9]

Ukupoosako amano ku masomo ya mwana kulacingilila