Ubusuma no Bubi bwa Kuyundapa

Ku ulemba Loleni! mu Brazil

UMUKALAMBA wa kampani akapanga umuti atunga ukuti: “Ubukwebo bwa muti wa kuyundapa buleya bulekula mwi sonde lyonse. Abantu balefwaya ukulaisakamanina abene ubutuntulu bwabo ubwa bumi.” Nangula ca kuti e fyo napamo cili, bushe kuliko ubusanso ubo mufwile ukwishiba?

Kwena, umuti nga ca kuti wabomfiwa bwino bwino, kuti wamyundapa. Ku ca kumwenako, insulin (umuti wa bulwele bwa shuga) no muti uwipayo tushishi tuleta amalwele ukusanshako no muti wa kupolomya uwa mucele na shuga ulapususha iminshipendwa ya bantu. Ubwafya bwa kuyundapa buli kwishiba nga ubunonshi bwa uko nabucila ubusanso.

Ca cine, mu fyalo fimbi ifipatala napamo kuti fyabela ukutali nelyo kuti capinda ukulipila indalama ishingi. E co abantu abengi bashintilila fye pa fintu ifibusa na balupwa babeba nelyo fintu baibelengela mu fitabo ifilanda pa lwa muti. Na kabili Profesa wa pa São Paulo University, ku Brazil, Fernando Lefèvre atile: “Amakampeni ya kusabankanya yacilenga ukumoneke fyo abantu kuti baba no butuntulu bwa bumi no kulaumfwa fye bwino ukupitila mu kuishitila umuti wa makapuso.a E cilengele na bengi ukulabutukila ku muti pa kuti bengomfwako bwino pa numa ya kubombe ncito ukucila mu cipimo, imiliile ishakumanina, na mafya fye ayanono aya mu nkuntu. Lefèvre alundapo kuti: “Mu cifulo ca kuwamyako imikalile yabo, abantu baleesha ukupikulula amafya ukupitila mu muti wa kuishitila.” Kabili nani engeshiba nga ca kuti abalwele balapimwa na bwino ifyo balwele?

Pa mbali ya kubomfya umuti wa musango yu ku kundapa amalwele pamo nga umutwe, ukubutukisha kwa mulopa, na mu nda, abengi balebomfya fye no muti pa kubomba no kusakamikwa, umwenso, no kutalalilwa. Dokota André Feingold asoso kuti: “Abantu baya mu kumona badokota ukutontonkanya ifyo umuti kuti wapikulula amafya. Nangu fye abaishibisha ifya cipatala balitemwa ukupeela umuti no kupima amalwele imiku ishingapendwa. Tabapoosako na mano ya kwishibako fimo pa lwa balwele, abo ubwingi bwabo bekala imikalile iyafulungana, iyaisulamo ukukanshika ne fintu ifishalinga.” Romildo Bueno, uwa kabungwe ka World Council for Prevention of the Abuse of Psychotropics (umuti uwalula imitontonkanishishe ne micitile) asumino kuti: “Inshita ya kumona balwele bwino yalicepa, kabili badokota bamona fye abalwele inshite ipi, e co bondapa fye ifishibilo fya malwele.” Ukubomfya umuti e “nshila babomfya iya kundapa pa kupikulula amafya ya muntu.” Nangu cibe fyo, dokota umbi asoko kuti abalwele abengi bakabila umuti usuma uwalula imitontonkanishishe ne micitile.

Pa numa ya kulondolola “Umuti Uuseekele uwa Prozac” (umuti wa bapopomenwa) inyunshipepala ya ku Brazil iya O Estado de S. Paulo yatile: “Ca kupapusha nga nshi ukuti umuti e useekele kwati misakwile.” Yambula amashiwi ya kwa Arthur Kaufman uwaishibisha ifya mintontonkanya aya kuti: “Ukukanamone fintu bwino mu bumi no kukanaba ne mifwaile e cilenga ukumona umuti ngo mwakupusukila ku mafya yonse.” Kaufman alundapo kuti: “Abantunse baleya balebelako fye abayangwako sana pa lwa kupola bwangu bwangu, kabili apantu tabalesakamana ukwishiba ifilenga amafya yabo, balebutukila ku kunwo muti pa kupikulula amafya.” Bushe cisuma ukuyundapa?

Bushe Mwaliba Ubusanso mu Kuyundapa?

Icitabo ca The New Encyclopædia Britannica citila: “Pa fintu fyaibela mu mulimo wa fya muti mu mwanda wa myaka uwalenga 20 caba kulunduluka kwa muti uupya.” Lelo na kabili cisoso kuti: “Napamo umuti e ulenga masanso ayengi ukucila icili conse cimbi.” Cine cine, kwati fye fintu umuti wingondapa, kuti waleta na amasanso. Kalemba Cilene de Castro asoso kuti umuti wa Anorexia (umuti wa kulesho kulya sana) “ulambukila bongobongo kabili kuti waleta ifishibilo fya kulwala ifyabipisha pamo nga ukukanalalo tulo, ukwaluka mu micitile, kabili ku bantu bamo no kumona fye ifinjelengwe.” Alundapo kuti: “Lelo umuntu uutontonkanya ukuti umuti wa anoxeria ulesha fye ukulya sana aleibepa fye. Umuti wa makapuso fye umo kuti kafika na ku kufwailapo mu mutatakuya umuti na umbi, kabili umuti umo na umo kuti walenga umuntu ukukunkuma ku muti umbi.”

Umuti waseeka uwingi uubomfiwa kuti walenga mu nda ukukalipa no kuleta fye umuselu, ukuluka, no kusuumo mulopa. Umuti umo kuti walenga umuntu ukukunkuma nelyo ukonaule mfyo na mabu.

Nangu fye muti waseeka uwa mavitamini kuti napamo waba uwa busanso. Umukalamba wa kabungwe ka fya cipatala aka ku Brazil, Dokota Efraim Olszewer, asoko kuti: “Uku kubomfya umuti wa mavitamini ukuseekele fi kwa busanso nga nshi. Te bantu fye yaweyawe balebomfya umuti wa mavitamini lelo na badokota abashaishibisha balepeela bantu umuti walubana, no kusuulako ku busanso ubwabimbwamo.” Nangu cibe fyo, dokota na umbi asose fyo umuti wa mavitamini ilyo wabomfiwa mu kulinga napamo kuti wakabilwa nelyo ukuba uwa bunonshi mu kuposha amalwele yamo no kubulisha fimo mu mubili.

Ni Shani Mwingaipima Bwino Bwino Ifyo Mulwele?

Apo te lyonse twingaya mu kumona badokota ilyo lyonse twalwala, ukusambilila pa lwa butuntulu bwa bumi no kuyundapa ukwalinga kuti kwaafwa indupwa shesu. Nangu cibe fyo, pa ntanshi ya kubomfya umuti uli onse, cikankaala ukuipima bwino bwino ifyo mulwele. Nga ca kuti tapali dokota mupepi nelyo tamukwete ndalama sha kumona dokota, kuti napamo camwaafwa ukupima ifyo mulwele pa kumona mu citabo ca fya cipatala. Ku ca kumwenako, akabungwe ka American Medical Association kalasabankanya icitabo ca fya cipatala ica kwaafwa indupwa umwaba ne cipande ca mabula 183 icilangilila ifishibilo fya malwele. Ifi fitungulula umulwele ku mepusho engasuka ee nelyo iyo. Ukupitila muli uku kwishiba ifishibilo fya bulwele, kuti ubulwele bwaishibikwa bwino.

Lelo ni shani pa lwa mulimo wa badokota? Ni lilali tulingile ukuya ku baishibisha ukundapa kwa fya cipatala? Ni shani twingasengauka ukucishamo kusakamikwa pa lwa butuntulu bwa bumi nelyo ukubulekelesha? Cine cine, mu calo caisulamo ukulwala na malwele yalengwa na matontonkanyo ne nkuntu, ni shani twingakwatako ubutuntulu bwa bumi ubusuma?

[Futunoti]

[Amashiwi pe bula 4]

Dokota André Feingold atile: “Tabapoosako na mano ya kwishibako fimo pa lwa balwele, abo ubwingi bwabo bekala imikalile iyafulungana, iyaisulamo ukukanshika ne fintu ifishalinga.”

[Akabokoshi pe bula 4]

Umuti wa mu Mpanga

Pa myanda ya myaka iingi, abantu abengi balibomfya umuti wa mu mpanga uusangwa mu mabala nelyo mu mitengo ku kundapa amalwele yabo. Nangu fye muti wa cipatala uwa muno nshiku upangwa ukufuma ku filimwa pamo nga digitalis, uubomfiwa ku kundapa amalwele ya ku mutima. E co Penelope Ody uwa kabungwe ka fya muti wa mu mpanga aka National Institute of Medical Herbalists ku United Kingdom, asosa mu citabo cakwe The Complete Medicinal Herbal ukuti “kwaliba umuti wa mu mpanga ukucila pali 250 uwingondapa amalwele yaseeka—ukwambila fye ku cifuba, icifine, no mutwe ukufika fye na ku fya kufuluma pa nkanda, ukulwala mu nda, na malwele ya bana.”

Alondololo kuti: “Lyonse umuti wa mu mpanga walimonwa ngo ‘muti wa cimuuntu.’ Muti uwayanguka uwingabomfiwa pa ng’anda ku kundapa utumalwele nelyo ukwafwilishako umuti wa cipatala untu abaishibisha ukundapa kwa fya cipatala bapeela ku kundapa amalwele ya mutatakuya kabili ayabipisha.” Atwalililo kusoso kuti: “Nangula ca kuti umuti wa mu mpanga uwingi te wa busanso, ufwile ukubomfiwa bwino. Mwilaubomfya ukucila pa fyo bapima nelyo ukutwalilila ukuubomfya nga ca kuti tamulepola, nelyo mulelwalilako fye, nelyo ukupima ubulwele takuli ukwashininkishiwa.”