Ni Shani Mwingaba no Butuntulu bwa Bumi Ubusuma?

UKUNDAPA e cintu caseeka abantu balandapo. Cimoneka kwati kwalibo muti cibusa uli onse nelyo umwina mupalamano atemwisha ukubomfya ku bulwele bumo na bumo. Ca cine, ukufwaisho ukuyundapa kuti kwaba ukwaluma. Nangula cibe fyo, dokota wa ku Brazil asose fyo kwaliba abantu “abaya mu kumona badokota lintu fye balwalisha. Napamo kuti bamona ifilonda pa nkanda ifishilepola te mulandu no kwesha ukuyundapa. Lintu baya mu kumona badokota, babekata na kansa iyo nga ca kuti baliile bwangu nga yalyundepwe.”

Apantu ukupima ubulwele bwangu kuti kwapususha umuntu, ca busanso nga nshi ukulolela ubulwele bwabipilako. Dokota wa maopareshoni alondololo kuti: “Umwanakashi wa myaka 30 taile bwangu ku mweshi kabili aleumfwa ubukali panono mwi fumo. Alyeseshe ukuyundapa no muti wa kulesha ubukali no kufimba uwingi nga nshi kabili no bukali bwalinashisheko. Lelo pa numa ya nshiku shitatu, alinakwike nga nshi pa mulandu wa kufuma umulopa uwingi kabili bamubutushishe ku cipatala. Namucitile opareshoni, no kusango kuti ifumo lyaikele mubula umupita amani ya bufyashi. Apuswike fye kwempe!”

Umukashana wa ku São Paulo aletontonkanya ukuti alilwele anemia (ukucepelwa umulopa), kanshi alwele ubulwele bwa ku mfyo. Pa mulandu wa kuti alishingashingile ukuya mu kundapwa, bamufumishemo imfyo no kubikamo imbi. Dokota wakwe asondwelela ukuti: “Ilingi line umulwele alashingashinga ukuya ku cipatala, no kutendeka ukuyundapa nelyo ukubomfya umuti umbi abantu yaweyawe bamweba, kabili icikonkapo kulwalisha.”

Ukwabulo kutwishika, tatufwaya ukulabako ku fishibilo fya kulwala imibili yesu ilepeela. Nalyo line ni shani twingasengauka ukobelwa no kuyundapa? Ubutuntulu bwa bumi bwalondololwa pamo nga “ukuba abatuntulu lwa ku mubili, ku muntontonkanya, nelyo imibele ya mutima,” nelyo pamo nga “ukukanalwala nelyo ukumfwa ukukalipa.” Ku ca nsansa, calishibikwa ukuti amalwele ayengi ilelo kuti yacingililwa. Ukulingana na Dokota Lewis Thomas, “tatwapangwa mu nshila iishalamuka. Imibili yesu yalikosa icipesha mano, kabili tainakuka bwangu, itutuntulu nga nshi.” E co mu cifulo ca ‘kusakamikwa sana ica kuti twalwalilanamo nelyo twafwilanapo ku kusakamikwa,’ tufwile ukwafwilisha umubili wesu na maka ya uko aya kuyundapa. Dokota wakampuka napamo kuti atwafwilisha.

Inshita ya Kuya ku Baishibisha Ukundapa kwa fya Cipatala

Dokota wa ku Brazil atubulula inshita ya kuya ku baishibisha ukundapa kwa fya cipatala “nga ca kuti ifishibilo fya mpepo, ukukalipo mutwe, ukuluka, nelyo ukukalipa mu nda, mu cifuba, nelyo mu lutungu tafileundapwa ku muti uuli onse kabili filetutubuka mu nshita mu nshita ukwabula ne cilelenga nelyo nga ca kuti ubukali bwacilamo nelyo bwatapata sana.” Dokota umbi atubululo kuya ku baishibisha ukundapa kwa fya cipatala ilyo lyonse tatwishibe bwino ifya kucita ne fishibilo fya bulwele nelyo lintu tatuleumfwa bwino. Alundapo kuti: “Lintu umwana alwala, ilingi line abafyashi balasalapo ukumutwala kubaishibisha ukundapa kwa fya cipatala mu cifulo ca kumundapa abene.”

Lelo bushe umuti ulakabilwa lyonse? Bushe ukubomfya umuti kuti kwacilikila ukuba no butuntulu busuma? Bushe kuti waleta amafya pamo nga ukulwala mu nda nelyo ukonaula amabu nelyo imfyo? Ni shani pa lwa kusakaanya no muti umbi? Icitabo ca The New Encyclopædia Britannica citila: “Balwele fye bakupenda abashisakamikwa pa malwele yabo nelyo ukumfwikisha yene.” Nalyo line dokota wasakamanishisha kuti atwafwa ukwishiba ukuti umuti onse wa busanso no kuti muti wa kupenda fye ilelo uushaba no busanso. Kasuba kamo mukabelenge ukusoka pa lwa busanso pa muti mukaishitila! Nangu fye muti wa kuishitila kuti waleta ubusanso nelyo imfwa nga ca kuti taubomfiwe bwino nelyo wabomfiwa ukucila mu cipimo.

Lipoti wa kwa Richard A. Knox muli The Boston Globe ilangilila ukukabila kwa kuba abasakamanishisha. Itila: “Bakasapika ba pa Stanford University bashimika ukuti abalwala ubulwele bwatapata ubwa mu mfyufyu abanwa umuti wa kulesha ubukali bali mu busanso bwa kusuuma umulopa uwingi mu kupumikisha ukwingabepaisha.” Alundapo kuti: “Na kuba, bakasapika basoko kuti ukusakaanya umuti wa kulesha ubukali no muti wa kusundulula ifilenga mu nda ukukalipa uwitwa antacids nelyo ukunwa umuti wa mu nda uwaseeka uwitwa acid-blocking pills (umuti wa kusundulula no kucilikila ifilenga mu nda ukukalipa) takulesha ukukalipa sana mu nda kabili kuti napamo kwalenga na mu nda ukucililako.”

Ni shani pa lwa kuyundapa kwaseeka? Dokota wa mu musumba wa Ribeirão Prêto, ku Brazil atila: “Ndemona kwati kuti cawama nga ca kuti abantu bonse balesungako umuti mu ng’anda . . . Nangu cibe fyo, uyu muti ufwile ukubomfiwa mu kushilimuka kabili na mano.” (Moneni umukululo pe bula 7.) Na kabili ukusambilila kwa kutendekelako pa lwa butuntulu bwa bumi kulalenga ubumi ukuwaminako. Apantu imibele ya bantu yalipusanapusana, Loleni! tailangilila mu kulungatika umuti wa kubomfya, nangu ukundapwa, nelyo umuti wa mu mpanga.

Cinshi Mwingacita pa Kuti Mukwate Ubutuntulu Busuma Ubwa Bumi?

Kalemba wa mu mwanda wa mu mwaka walenga 18, Jonathan Swift alembele ukuti: “Badokota bawamisha mu calo ni aba: Ukulya bwino, Umutelelwe, ne Nsansa.” Cine cine, ifya kulya fyakumanina, ukutuusha kwalinga, no kwikushiwa fyalicindama pa kuba no butuntulu busuma. Mu kucilanya, te kuti tushite ubutuntulu busuma ubwa bumi ukupitila mu kunwa fye umuti, te mulandu no kutunga kwa kusabankanya ukwawamisha. Icitabo ca Dicionário Terapêutico Guanabara cisose fyo “ukunwa umuti ushilekabilwa nelyo ukunwa umuti icinwenwenwe” kuti kwanasha amaka ya mubili aya kuicingilila ku malwele.

Nangula cibe fyo, kuti twawamyako sana ubumi bwesu, ukupitila mu kuisakamana no kusengauka ukubomfya umuti bubi bubi, ukupeepa, ukukolwakolwa, no kukanshika kwacishamo. Marian, uuli mu myaka ya ba 60 kabili mishonari umukokole ku Brazil asoso kuti: “Nalikwatako ubutuntulu bwa bumi ubusuma ukupitila mu mikalile yalinga no kulya ifya kulya ifisuma ifyapusanapusana.” Alondolola na kabili ukuti: “Nalitemwa ukubuuka bwangu, e co cikabilwa ukulaala bwangu.” Ukubomfya amano no kuba ne micitile isuma tafifwile ukusuulwako, kabili calicindama ukulaumfwana bwino na dokota wenu no kuya mu kupimwa ku baishibisha ukundapa kwa fya cipatala.

Nangula ca kuti Marian alafwaya ukuba no butuntulu busuma ubwa bumi, aliba uwasakamanishisha pa kuti talekeleshe ubutuntulu bwakwe ubwa bumi nelyo ukusakamikwa sana pa lwa bwene. Asoso kuti: “Ndapepa kuli Yehova ukuntungulula mu kupingulapo konse ukukuma ku butuntulu bwa bumi, pa kuti ningacita icikangwamina na ku ntanshi kabili no kukanaonaule nshita ne ndalama ukwesha ukuwamyako ubutuntulu bwandi ubwa bumi.” Alundapo kuti: “Apo ukuba uwacincila kwalicindama, ndapepa kuli Lesa ukuti mbe uupelulula mu mibomfeshe ya nshita yandi na maka, pa kuti nshileyumfwila ubulanda sana kabili, pa nshita imo ine, nshilebomba ukucila pa maka yandi.”

Pa kuti tube ne nsansa icine cine, te kuti tulabeko ku ntanshi. Nangu line twalikwatako ubutuntulu busuma ubwa bumi pali nomba, ukulwala, ukukalipwa, ukucula ne mfwa fyena e po ficili. Bushe kwalibako isubilo ilya kuti tukatala atuipakisha ubutuntulu bwapwililika ubwa bumi?

[Akabokoshi pe bula 6]

Ubunonshi bwa Kuisakamana Kwalinga

Apashintilila ubumi bwenu sana ni pa fintu mulya no kunwa. Nga ca kuti mwaesha ukwensha motoka na mafuta yasaakana na menshi nelyo ukubika shuga mu mafuta, mu kwangufyanya mukonaulapo fye injini. Cimo cine nga ca kuti mwaesha ukulalya ifya kulya fya cabe cabe no kulanwa ifya cabe cabe, mu kuya kwa nshita mukailetelelapo fye na malwele. Ababomfya amakompyuta, beta ici ati GIGO, icipilibula “garbage in, garbage out” (“ifyebo fyalubana nge fyaingila muli kompyuta ne fikafumamo fintu fyalubana.”)

Dokota Melanie Mintzer profesa wa fya butuntulu bwa bumi ubwa lupwa, alondolola ukuti: “Kwaba imisango ya balwele itatu: abalwele abaya mu kumona badokota pa fintu ifyo na bene bengondapa mu kwanguka ku ng’anda, kwaba na babomfya ukusakamana kwa fya cipatala bwino bwino, e lyo na bashiya mu kumona badokota nangu ca kuti bafwile ukuyabamona. Abo baya mu kumona badokota pa fintu ifyo na bene bengondapa ku ng’anda balonaule nshita ya badokota kumo ne nshita yabo ne ndalama. Abo bashiya mu kumona badokota napamo balabika ubumi bwabo mu busanso pa kukanaya bwangu ku baishibisha ukupanda mano kwa fya cipatala ukwalinga. Badokota batontonkanye fyo kuti cawama nga ca kuti abantu abengi balebomfya ukusakamana kwa fya cipatala bwino bwino.”

Icitabo ca Before You Call the Doctor—Safe, Effective Self-Care for Over 300 Medical Problems, icalembwa na Dokota Anne Simons, Bobbie Hasselbring na Michael Castleman citila: “Amakii 7 aya kuba no butuntulu busuma ubwa bumi ni aya: ukulya no kunwa bwino, ukutukusha umubili lyonse, ukukanapeepa fwaka, ukutusha kwalinga, ukulwisha ukukanshika, ukusungilila ukwampana kwapalamisha na bantu, no kusakamanishisha ukucefyako ifingalenga ukulwala na masanso.”

[Akabokoshi pe bula 7]

Umuti wa Kusunga mu Ng’anda

Icitabo ca Complete Home Medical Guide, ica pa The Columbia University College of Physicians and Surgeon citila: “Calipimwa ukuti mupepi na maperesenti 90 aya fishibilo fya kulwala ifyo abakalamba bomfwa fisuulwako fye—pamo nga ukubaba, ukukalipwa, ifya kuikubulula, na fimbi fishibilo fya kukanaumfwa bwino nelyo ukulwala. . . . Ilingi line babomfya ukundapa kwa bwangu bwangu, pamo nga ukunwa baaspirin babili ngo mutwe ulekalipa.”

“Icilenga ukuti kube ukundapwa uku konse caba muti wa kusunga mu ng’anda. Cilacefyanyako ukubutukila kuli badokota ukushakabilwa kabili kupinde ndalama ishingi.”

Ici citabo cimo cine citubulule fyo umuti wa kusunga mu ng’anda ufwile ukusanshamo pulashita ya pa filonda, utusalu twa pa filonda, ubutonge, bandeji, umuti wa pa filonda uwalekanalekana, umuti wa kusamba ifilonda, shisala, thermometer (ica kupiminako ifyo umubili ukabile) ne fintu fimbi ifingabomba.

Kumfwa ku muti wa kunwa ici citabo citubulula ukusunga amapilushi ya mpepo no bukali, umuti wa kusundula ifilenga mu nda ukukalipa, umuti wa cifuba, umuti wa kufwasulula mu cifuba, umuti wa kucimfya ukwambukila bwangu ku fya kulya fimo nelyo ifintu fimo, umuti wa kufimbilwa, no muti wa kupolomya.

[Akabokoshi pe bula 8]

Amashiwi ya Kusoka

Icitabo ca Using Medicines Wisely cisoso kuti: “Nangu ca kuti umuti wa kuishitila taukabila icipepala ukufuma ku cipatala, muti wa cine cine. Ukupala umuti badokota bapeela, umuti umo uwa kuishitila taufwile ukusaakanya no muti umbi nelyo ukusakaanya ne fya kulya fimbi nelyo ubwalwa. Ukupala umuti umbi, umuti umo uwa kuishitila kuti wafimbilikisha amafya ya butuntulu bwa bumi ayabipisha nelyo kuti umo akunkuma kuli wene. Kabili inshita shimo tamufwile fye ukunwa umuti wa kuishitila mu cifulo ca kumona dokota.

“Nangu cibe fyo, umuti wa kuishitila uwingi usuma fye kabili ulabomba . . . Ulondapa fye bwino.”

[Ifikope pe bula 7]

Ibukisheni ukuti takwaba umuti wa mu mpanga nelyo umuti wa ku cipatala uushaba no busanso nangu bumo

1. Ica kusungilamo umuti ku ushitisha umuti mu musebo

2. Ushitisha umuti mu musebo

3. Ifyola fya muti wa mu mpanga