Ukulekelela no Kulabako—Bushe Kuti Cacitika?

NAPAPITA imyaka ukucila pali 50 ukutula apo Inkondo ya Calo iya 2 yapwiliile, mu 1945. Ilya nkondo ya calo conse yalicilishepo ubukalushi kabili yalisendele indalama ishingi ukucile nkondo shonse ishalwikwapo na bantunse.

Inkondo ya Calo iya 2 yasendele imyaka 6 kabili yaipeye abantu mupepi na mamilioni 50, ukusanshako na bashali bashilika. Bambi iminshipendwa balilemanikwe imibili, imintontonkanya, ne nkuntu. Ku bengi abaikeleko muli ilya myaka ya nkondo ya kayofi, ifibukisho fya kulungulusha ifya bukalushi bwacitilwe ne fya batemwikwa babo abaafwile ficili tafilaapwa.

Fyaba fibukisho fya bukalushi ubwacitilwe na baNazi mu Kwipayaululwa kwa baYuda ba ku Bulaya, umo amamilioni ya ba kaele baipaiwe. Ku Bulaya na ku Asia, ubukalushi ubwingi bwalecitwa ne milalo yaleisa mu kusansa, ukwipaya, ukuulungana na banakashi ku maka, ukutape fyuma, no kucusha abashali bashilika. Lyene, kabili abantu abengi baalesanswa ku ndeke sha nkondo ishaletele ukonaula, ukucena, ne mfwa ku minshipendwa ya baume, abanakashi, na bana aba kaele. Na kabili amamilioni ya bashilika balishipikishe amacushi yabipisha mu fifulo fyalekanalekana ifya mwi sonde umwalelwikwa inkondo.

Ukucula kwa ku Muntontonkanya na mu Nkuntu

Ukucula ukwingi ukwa ku muntontonkanya na mu nkuntu uko abantu baaculileko pa mulandu wa fya kucitika fyabipa ifyacitike pa nshita ya Nkondo ya Calo iya 2 kucili takwalabwa mu mintontonkanya ya bantu abengi abaikeleko pali ilya nshita kabili abacili aba mweo ilelo. Kuti batemwa ukulabako ku fibukisho fyonse ifya kutiinya, kabili ifyabipisha. Lelo balifilwa ukucite co. Ifibukisho fya kutiinya kwa musango yo filabweluluka no kubalungulusha kwati ciloto ca kutiinya icileibwekeshapo.

Nangu cibe fyo, bambi, tabafwaya kulaba, limbi pa mulandu wa kuti bafwaya ukulandula nelyo pa mulandu wa kuti bafwaya ukucindika abaipaiwe. Ukulundapo, ukutontonkanya kuseekele ku bengi kwa kuti ubukalushi ubwacitike ku numa bufwile ukulaibukishiwa mu fibukisho fyonse ifyacitikila ulupwa lwa buntunse ukusubilo kuti e lyo ubukalushi bwa musango yo bushingabwekeshiwapo.

Imyaka inono iyapitapo, pa nshita ya 1994-95, imibele yaliko ilyo kwali ukwibukisha ukusefya kwa pa caka ukwalenga 50 ukwa bushiku bwa D day (ubwa kubweluluka kwa fyalo fyalelwisha Germany mu Normandy mu June 1944) no kwibukisha ukupwa kwa nshita ya nkondo yalenga bubili iya bena Bulaya (mu May 1945) kwalangilile ukuti cali icakosa nga nshi kuli bansangwapo ba filya fya kucitika, ukulekelela no kulabako. Ilingi line, incitilo iili yonse iya kufwaya ukuti kube ukuwikishanya pa kati ka baali abalwani kale ilafumishiwamo libela. E co, abashilika abaabomba imyaka iingi aba ciBritish balikene ukwita abeminishi ba German ukwisaibukishako ukusefya ubushiku bwa D day (ubwa kubweluluka kwa fyalo fyalelwisha Germany mu Normandy).

Ukulosha ku bukalushi ubwacitilwe na baNazi mu Nkondo ya Calo iya 2 ne fyo cayafya ukulekelela no kulabako, kalemba, Vladimir Jankélévitch, alondolwele ukuyumfwa kwakwe muli iyi nshila, ati: “Muli uko kusansa kwa musango yo ukwa bumpulamafunde, ukwankulako kwa mu cifyalilwa . . . kuba kukalifiwa no kulwisha na maka ukukanalabako no kusupila bampulamafunde uko konse bengasangwa—nga fintu bakapingula ba Cilye ca Nuremberg ica fyalo fyalelwisha Germany balaile.” Kalemba umo wine atwalilila ukusosa ati: “Mu nsansa kuti twayalula amashiwi yaba mwi Landwe lya Mutakatifu Luka aya mwi pepo ilyo Yesu alungatike kuli Lesa twatila: Mwe Shikulu, mwibalekelela; pantu nabeshiba ico balecita.”—Linganyeniko Luka 23:34.

Ku ca bulanda, ukufuma mu 1945 ukuya na ku ntanshi, ukufika fye ne lelo, ubukalushi bushaifulila—mu Cambodia, Rwanda, Bosnia, ukulumbulapo fye bunono—bwalitwalilila ukusumya umulopa pe sonde. Ubu bukalushi bwalipaya amamilioni ya bantu, kabili bwalisha iminshipendwa ya ba mukamfwilwa na bana ba nshiwa, imikalile yabipa, ne fibukisho fya kutiinya ifyo bwaletako.

Ukwabula ukutwishika, uno mwanda wa myaka uwalenga 20 walipita mu nshita ya bunkalwe ubushatala abucitikapo ku numa. Cili fye nga fintu ubusesemo bwa Baibolo bwasobeele kale sana mu kulungika pa lwa ino nshita—cine cine abantu baliba “abankalwe” kabili “abashatemwa busuma.”—2 Timote 3:1-5; Ukusokolola 6:4-8.

Cinshi Tufwile Ukucita?

Ilyo ubuluku bwabipishe fyo bwacitwa ku bantu, balankulako mu nshila shalekanalekana. Nga ifwe twankulako shani? Bushe tulingile ukwibukisha? Nelyo bushe tulingile ukulabako? Bushe ukwibukisha cipilibula umo ukwikalila fye ukulashuluka abalwani bakwe aba kale, ukukaana ukubalekelela? Lubali lumbi, bushe ukulekelela kupilibulo kuti umo kuti alabako mu mano ya kuti aleko kwibukisha ifibukisho fyabipa umupwilapo?

Bushe Kabumba wa bantu, Yehova Lesa, atontonkanyapo shani pali bumpulamafunde bushaibipila ubwacitwa mu nshita yesu na mu nshita yapita? Bushe akalekelela abasongelekeenye bwene? Kabili bushe inshita taipwile iya kuti Lesa afute abaaipaiwa mu bukalushi? Bushe kuliko isubilo lyashininkishiwa ilya kuti ubukalushi bukapwa, apo bwalicitika pa makana ya myaka iingi? Bushe Lesa Wa maka yonse kwi pele pele akalungika shani iyi milandu yakakala?

[Icikope pe bula 4]

Abana abo abafyashi bafwile mu kwipayaululwa babungana pa nkambi ya mbutushi

[Abatusuminishe]

ICIKOPE CA BA UN 186797/J. Isaac

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 3]

Icikope ca ba U.S. Navy