Bushe Tulingile Ukwibukisha Ifya ku Numa?

“BUSHE abaYuda kuti balaba Ukwipayaululwa kwabo?” Ici cipusho caipushiwe ne ntungulushi ya Mexican American Cultural Center iya mu San Antonio, mu Texas. Citwibukishako ukuti abantu te kuti balabe ubukalushi ubwacitika muli uno mwanda wa myaka. Ukwipayaulula abena Armenia (ukwa mu 1915-23) no kwipaya iminshipendwa ya bena Cambodia (ukwa mu 1975-79) kufwile ukupendelwa pa bukalushi bwacitika muli uno mwanda wa myaka uwalenga 20. Nalyo line, kwalibako ubukalushi na bumbi ubwacitikapo.

Pa kuti bacincishe ukuwikishanya pa kati ka baalungulushiwe na baalebalungulusha, intungulushi sha fya mipepele ne sha mapolitiki shalikoselesha abantu pa miku iingi ukuti balabeko ubukalushi baapitilemo. Ku ca kumwenako, ici calicitike mu Athens, ku Greece, mu 403 B.C.E. E lyo fye umutitikisha wa budikiteta bwe bumba lya ba Thirty Tyrants wapwile mu musumba, ilyali libumba lya buteko ubwaletekwa na bantu abanono ubwafumishepo, nelyo fye ukwipaya, mupepi na balwani ba buko bonse. Bacilolo abapya bafwaishe ukubuukulula ukumfwana kwa bekala calo ukupitila mu kufumye cipoope ca kweleela (ukufuma kwi shiwi lya ciGriki ilipilibula “ukulaba” nelyo “icilafi”) abaleafwilisha ubuteko bwapita ubwaletekela ku maka.

Bushe Icipoope ca Kweleela E Cingafumyapo Icilafi?

Kuti cayangukako panono ukubomfye cipoope ca kweleela pa kwesha ukufumyapo ifibukisho fya bukalushi ubwacitilwe pa bantu ba kaele. Bakateka kuti bapingulapo kucite ci pa kuti bamwenemo mu fya mapolitiki, nga fintu cacitike mu Greece na mu fyalo ifingi ifya ku Bulaya pa mpela ya Nkondo ya Calo iya 2. Ku ca kumwenako, inyunshipepala ya La Repubblica, yasosele ukuti mu Italy, mu 1946 kwalifumine icipoope ca kweleela abekashi ukucila pali 200,000 “abaali no mulandu wa kuibimba, mu nshila shishakabiilwe, mu ncitilo shibi isha buteko bwa ciFascist.”

Nangu cibe fyo, ukupingulapo kwa buteko nelyo ukwa tubungwe twa cintubwingi nakupusana ne fyo abantu ba mu bwikashi umo umo bayumfwa. Tacingacitika ukubomfye cipoope ku kupatikisha umwikashi umo umo—nakalimo abantu ababula no wa kubacingilila ukuti balabe ukucula baapitilemo ku numa—ukwa bunkalwe bwabipisha, ukwipayaulula, nelyo incitilo shimbi isha bukatu.

Ukucila pa bantu amamilioni 100 balifwa mu nkondo sha muli uno mwanda wa myaka weka, abengi bafwile pa numa ya kucula ukushaibipila. Nga twasanshishe pamo bonse abaipaiwa mu kwipayaulula kwacitika pa nshita kushili inkondo mu calo, te kuti tupende ubukalushi bwacitika. Abantu abengi balaipamfya apakalamba ukuti fye bashininkishe ukuti tapali nangu cimo pali ubu bukalushi icilabilwe.

Abo Abengatemwa Ukulabe fya ku Numa

Abo abacincisha ukuti abaaculile mu bukalushi nelyo abana kufyalwa aba baaculile balekelele no kulabako ilingi line batunga ukuti ukwibukisha ifya ku numa kuleta fye amalekano, maka maka nga palipita amakumi ya myaka ayengi. Basosa abati ukulabako kulekatanya abantu, ilintu ukwibukisha takwingawamya ifibi ifyacitika kale, te mulandu na fintu ukucula kwabipiishe.

Lelo mu kwesha ukulenga abantu ukulabako, bamo balifika na ku kukaana ukuti bumpulamafunde bwacilishapo kubipa ubwacitilwe ku bantunse te bwa cine. Ku ca kumwenako bamo pa kwafwilishiwa na bakalemba abapituluka mu lyashi lya kale abaituntumba, batunga ukuti takwabalile akuba Ukwipayaululwa kwa baYuda.a Balitandasha fye na bantu ku nkambi sha kale isho baaleipailamo abantu, pamo nga Auschwitz nelyo Treblinka, kabili balyeba abatandashi ukuti pali ifyo fifulo takwaliko imiputule yalimo umwela wa sumu kabili basosele ayo mashiwi nangu line kwaliko bansangwapo abengi no bushininkisho bushaifulila ne fyalembwa.

Ni shani fintu imfundo sha musango yo isha bufi isha bapituluka mu lyashi lya kale shaishilesuminwa na bantu bamo ukwabula ubwafya? Pa mulandu wa kuti bamo basalapo ukulabako umulandu bacitile no mulandu abantu babo bacitile. Mulandu nshi? Mulandu wa kupupa buluko, imfundo shabo, nelyo ukukanafwaya abaYuda nelyo pa mulandu wa kutontonkanya kumbi ukwa musango yo. Abapituluka mu lyashi lya kale basondwelela ukuti, lintu fye ubukalushi bwalabwako, ukupeelwa umulandu kulapwa. Lelo abantu abengi tabasuminisha ku filanda aba abapituluka mu lyashi lya kale abashifwaya kupeelwo mulandu, abo kalemba wa lyashi lya kale uwa ciFrench aaleita ati “bakonaula ba fibukisho.”

Tabalaba

Cintu cailanga ukuti calyafya nga nshi bakapusunsuka ukulaba abatemwikwa babo abafwile mu nkondo nelyo mu bukalushi. Nangu cibe fyo, abengi abafwaya ukwibukisha ukwipayaulula bacite fyo pantu benekela ukuti ifyo baasambilila ukufuma mu kucula kwabo abene no kwa batemwikwa babo fikabaafwa ukusengauka ukubwekeshapo ubukalushi bwa musango yo.

Eco ubuteko bwa ciGerman bwalipingulapo kwibukisha ubushiku bwa pa caka pa lwa kusokoloka kwa bukalushi bwalecitwa na baNazi mu nkambi ya kucushiwilwamo iya Auschwitz. Ukulingana na kateka wa calo ca Germany, umulandu baacitile ici ni pa kuti “ukwibukisha kukaba ca kusoka ku nkulo ishikakonkapo.”

Ukupalako, pa kusefya kwa pa caka ukwalenga 50 ukwa kupwa kwa Nkondo ya Calo iya 2, Papa John Paul 2 ashimike ukuti: “Ifibukisho fya Nkondo tafifwile ukulabwa mu kupita kwa myaka; mu cifulo ca ico, fifwile ukube sambililo lyakosa ku nkulo yesu na ku nkulo ishili no kwisa.” Nangu cibe fyo, cifwile ukusoswa ukuti Icalici lya ciKatolika te lyonse liibukisha ubukalushi na bo abacuulilemo muli ilya myaka.

Pa kuti inkulo shipya na sho shingasambililako no kusokwako ku kwipayaulula ukwacitika muli uno mwanda wa myaka na mu myanda ya myaka imbi, amayanda ya babenye ayengi—pamo nga Holocaust Memorial Museum mu Washington, D.C., na Beit Hashoah Museum of Tolerance mu Los Angeles—yalipangwa. Pa mulandu umo wine, amashiwi ya kulengo bulanda na mafilimu ya pali ili lyashi fyalipangwa. Fyonse ifi fyacitwa pa kuti beshe ukucincintila abantu ukulaba ifibukisho fya bantu abacuushiwe ku bantu bambi.

Mulandu Nshi Uwa Kwibukishisha?

“Abo abashingebukisha ifya ku numa baliba mu busanso bwa kufibwekeshapo,” e fyalembele uwa mano ya buntunse umwina America uwafyalilwa ku Spain, George Santayana. Ku ca bulanda, cimoneka kwati pa makana ya myaka ayengi ayapitapo, abantu baliisa mu kulaba bwangu ifyabacitikila ku numa, na muli fyo ukuibika mu busanso bwa kubwekeshapo ifilubo fimo fine ifya ku numa.

Ukwipayaulula kwa minshipendwa ukwa pa nshita ntali kabili ukwa bukatu ukwacitwa no muntu kulangilila ukuti umuntu alifilwa nga nshi ukuteka umuntu munankwe. Mulandu nshi ici cabeele fyo? Pantu abantu balibwekeshapo ukucita ifilubo fimo fine ifyaseeka—balikaana Lesa na mafunde yakwe. (Ukutendeka 3:1-6; Lukala Milandu 8:9) Kabili ilelo, nga fintu fye casobeelwe mu Baibolo, “inkulo iyapondama” ilecita cimo cine kabili ilelobolola amacushi.—Abena Filipi 2:15; Ilumbo 92:7; 2 Timote 3:1-5, 13.

Apo mu kulanshanya kwesu twabimbamo Kabumba, Yehova, ni shani ena atontonkanyapo? Fintu nshi ifyo alabako na fintu ebukisha? Bushe icilonda cakalipisha ico ubukalushi bwa muntu bwasha kuti caundapwa? Bushe “ububi bwa babifi” bukapwa?—Ilumbo 7:9.

[Futunoti]

[Amashiwi ne Fikope pe bula 7]

“Abo abashingebukisha ifya ku numa baliba mu busanso bwa kufibwekeshapo.”—George Santayana

Umwa kocela ifitumbi fya bantu ne citofu pa nkambi ya kucushiwilwamo iya Auschwitz

[Abatusuminishe]

Oświęcim Museum