Lintu Isubilo no Kutemwa Fyaloba

UMUKASHANA wa myaka 17 umwina Canada alembele ulwa fyalengele ukuti apane afwe. Pali fimo ifyo alembele, atantawilepo ne ifi: ‘Ukumfwa uwatalalilwa no kutiina pa lwa fyo cikaba ku ntanshi kuli ine; ukuyumfwa ukuti nshacindama nga bo momba na bo; inkondo ya manyukiliya; ukonaulwa kwa mutika wa ozone layer; Nshimoneka bwino, e co nshakopwe kabili nkalaba fye neka; nshilemona kwati kuli ifingi ifyo ndeikalila, e co mulandu nshi uwakulolela no kumona ifikacitika; imfwa yandi ikafumya icisendo pali bonse; tapali uukankalifya na kabili.’

Bushe iyi kuti yaba e milandu imo iilelenga abacaice ukuipaya? Mu Canada, inyunshipepala ya The Globe and Mail yashimika ukuti “ukufumyako ubusanso bwa pa musebo, icilelenga sana abacaice ukufwa cili kuipaya.”

Mu lupapulo lwa “Unlived Lives: Trends in Youth Suicide” profesa Riaz Hassan, uwa pa Flinders University of South Australia alembele ukuti: “Kwalibako imilandu ya mu bwikashi iyingi iikuma kuli ubu bwafya no kumoneka kwati yalilenga impendwa ya bacaice baipaya ukwingilishiwako. Iyi yaba kubulwa incito pa bacaice abengi; ukwaluka mu ndupwa sha bena Australia; ukwingilishiwako kwa kubomfya imiti ikola no kunwesho bwalwa; ulukaakala luleingilishiwako pa bacaice; ukufulungana; no kwingilishiwako kwa kukanaikatana ukwa ‘buntungwa’ no kuiteka kwine kwine.” Ulupapulo lulundapo ukuti ukufwailisha ukwingi kulangilila ukubulwe subilo pa lwa ku ntanshi no kulangilila ukuti “abacaice abengi balatiina inshita yabo iya ku ntanshi ne ya calo. Batontonkanya ukuti icalo cikonaulwa ku nkondo ya manyukililya, ukukoweshiwa no konaulwa kwa filengwa na Lesa, ubwikashi bushakwata imibele isuma ubwafilwa ukulama ifya kupangapanga kabili umo abengi bashakwata incito.”

Ukulingana no kufwailisha kwa Gallup ukwa ba myaka 16 ukufika ku 24, na fimbi ifilelenga ukuipaya fili bupusano bulekulilako pa bakankaala na bapiina, impendwa ilefulilako iya bafyashi abashimbe, no kufulilako kwa balebomfya imfuti, ukucusha abana, no “kubulwe subilo ku fya ku ntanshi” ukuseekele.

Magazini wa Newsweek ashimika ukuti mu United States, “imfuti pambi e cikalamba icilelenga [abacaice ukuipaya]. Ukufwailisha kwalelinganya abacaice baipaya abashakwete ubulwele bwa muntontonkanya ku bana bashaipeye kwasangile fye ubupusano bumo: mu ng’anda mwali mfuti yasokelwa. Nacipusana ne mfundo ya kuti imfuti tashipaya abantu.” Kabili amamilioni ya mayanda yalikwata imfuti shasokelwa!

Umwenso no bwikashi bushisakamana mu kwangufyanya kuti fyalenga abacaice basanswa ukufwaya ukuipaya. Langulukeni pali ci: Imisoka icitwa ku bali ne myaka 12 ukufika kuli 19 yacila imiku ibili pa misoka icitwa ku bantu mu cinkumbawile. Magazini wa Maclean’s ashimike fyo kufwailisha kwasangile ukuti “abakashana aba myaka ukufuma kuli 14 ukufika ku 24 ilingi balasanswa.” “Ilingi abanakashi balasanswa no kwipaiwa ku bantu abatila balibatemwa.” Cinshi cifumamo? Ifi ne fyo batiina fimbi “filenga abakashana ukukanacetekela bambi no kuyumfwa abashacingililwa.” Mu kufwailisha kumo, mupepi ne cakaniko ca muli fitatu ica baikatwapo kama balitontonkanyapo pa lwa kuipaya.

Lipoti wa ku New Zealand alanda pa lwa mulandu na umbi uulenga abacaice ukuipaya, asosa ukuti: “Ukutemwa ifikwatwa ukuseekele, imibele ya calo iitila umuntu pa kuti amonwe ngo watunguluka kano ali ne cuma, imimonekele isuma, na maka filenga abacaice ukuyumfwa nga bashacindama no kusuulwa ku bwikashi.” Ukulundapo, magazini wa The Futurist asosa ukuti: “[Abacaice] balikongamina sana ku kufwaya ukuisekesha ilyo line fye, ukufwaya ukukwata fyonse kabili ukufikwata bwangu. Batemwa sana ukutamba amafilimu ya soap opera (aya mukonkano). Bafwaya ubumi bwabo ukuba na bantu bamoneka bwino nga ba mu mafilimu, ukufwala amafashoni yapya, ukuba ne ndalama ishingi no kulumbuka, kabili mu bwanalale.” Ifi fintu fishili fya cine cine, ifishicitika fimoneka kwati filalengako ukupelelwa pambi no kulenga umo ukuipaya.

Bushe Mibele Ipususha?

Shakespeare alembele ukuti: “Ukutemwa kulasansamusha nga kasuba pa numa ya mfula.” Baibolo itila: “Ukutemwa takupwa.” (1 Abena Korinti 13:8) Muli ilya mibele mwaliba icilenga abacaice ukufwaya ukuipaya—ukufwaya kwa kutemwikwa no kulanshanya. Icitabo ca The American Medical Association Encyclopedia of Medicine cisosa ukuti: “Abaipaya ilingi balayumfwa abatalalilwa nga nshi, kabili nga kwaba ishuko lya kulanshanya no muntu wa cililishi kabili uumfwikisha inshita shimo kuti lyalesha umo ukucita icintu cilelangilila ukuti napelelwa.”

Ilingi abacaice balafwaisha ukutemwikwa no kuyumfwa ukuti balipooswako amano. Ukwikusha uku kukabila kulakoselako cila bushiku muli cino calo cishakwata ukutemwa kabili ica bonaushi—mu calo umo bakwata fye ukusonga kunono nelyo ukwabula fye no kukukwata. Ukukaanwa ku bafyashi pa mulandu wa kupaatukana no kulekana kuti kwasangwilako ku kuipaya kwa bacaice. Kabili uku kukaanwa kuti kwalangishiwa mu nshila ishingi.

Langulukeni ulwa bafyashi bashisangwa pa ng’anda ku kuba na bana babo. Kuti limbi Bamayo na Batata balaibimba sana mu ncito shabo nelyo ukukokoloka ukwabula abana. Ukwabulo kutwishika ici cilenga abana ukumona ukuti nabasuulwa. Hugh Mackay kalemba wa lyashi walumbuka kabili kasapika atile “abafyashi balecililako ukuitemwa. Baibika intanshi ku kusungilila imikalile yabo. . . . Ukulandilapo fye nangu taciweme, abantu nomba tabasekelela mu bana. . . . Ubumi nabwafya kabili abantu batontonkanya fye pa bene.”

Lyene, mu ntambi shimo abantu abaimona nga baume bene bene tabengafwaya ukumonwa baletembatemba umo. Kate Legge kalemba wa lyashi asosa bwino ukuti: “Abaume bakongamina ku kubombela icintubwingi ilingi basalapo imilimo ya kupususha imyeo nelyo ukushimya umulilo ukucila imilimo ya kutembatemba. . . . Basalapo ukuba impalume shishalumbuka ishibombela pamo na bantu bambi no kubasakamana.” Kabili, kwena umulimo umo uubimbamo sana ukubomba na bambi no kubasakamana wa kubo mufyashi. Ukufilwa ukusunga bwino abana cimo no kubakaana. Icifumamo ca kuti, umwana wenu umwaume nelyo umwanakashi te kuti aicetekele kabili te kuti alebomba bwino imilimo ya mu bwikashi. Magazini wa The Education Digest asosa ukuti: “Ukwabula ukuicetekela, abana tabapingulapo ukulingana ne fyo balefwaya.”

Ukupelelwa Kuti Kwaba E Cakufumamo

Bakasapika basumina ukuti ukupelelwa kwaba e cikalamba icisangwilako ku kuipaya. Gail Mason, kalemba pa lwa bacaice baipaya mu Australia, atile: “Catunganishiwa ukuti icilenga sana umo ukutontonkanya pa lwa kuipaya kupelelwa, te kupopomenwa. Inshita shimo ukupelelwa kulondololwa ngo kupopomenwa. . . . Ilingi kwishila mu kubulwe subilo no kukanasekelela mu nshita ya ku ntanshi iya bacaice, na kucilisha inshita yabo iya ku ntanshi ukulosha ku ndalama: no kupelelwako panono pa lwa mibele mwi sonde lyonse.”

Ubufumfuntungu bwa ntungulushi sha cikaya bulenga abacaice ukukwata ifishinte fya mibele isuma. Batendeka ukuba ne mibele ya kuti, “Mulandu nshi wa kusakamanina?” Magazini wa Harper’s Magazine alanda pa lwa kuti abacaice baleshiba ubumbimunda, atila: “Abacaice abeshiba bwangu ukuti ici bumbimunda, baleshiba bwino sana ifitabo. Ifyo beshiba bwino sana fyaba fishibilo filefuma mu calo umo bali no kutendeka ukuikalila.” Kabili finshi ifi fishibilo filangilila? Kalemba Stephanie Dowrick atila: “Natukwata sana ifyebo pa lwa fya kwikala ukucila kale lyonse. Abantu nabakwatilako icuma no kucilapo ukusoma bwino, lelo konse isubilo takuli.” Kabili banono bapolitishani na bashimapepo ababa fya kupashanya fisuma. Dowrick epusha ifipusho fyacindama ifinono ifya kuti: “Bushe kuti twanonka shani amano, ukubukuluka ne mifwaile mu kucula kushakwata imifwaile? Bushe kuti twakwata shani ukutemwa mu mibele ya bukaitemwe, imilandile yabipa no bufunushi?”

Mwalasanga ifyasuko kuli ifi fipusho mu cipande cikonkelepo, kabili kuti fyamupapusha.

[Amashiwi pe bula 6]

“Abacaice abengi balatiina inshita yabo iya ku ntanshi ne ya calo”

[Amashiwi pe bula 7]

“Ishuko lya kulanshanya no muntu wa cililishi kabili uumfwikisha inshita shimo kuti lyalesha umo ukucita icintu cilelangilila ukuti napelelwa.”

[Akabokoshi pe bula 6]

Fimo Ifilangilila Ukuti umo Alefwaya Ukuipaya

• Ukufilwa ukulala, ukukanaumfwe nsala

• Ukuitalusha, ukulasangwa sana mu busanso

• Ukubutuka pa ng’anda

• Ukwaluka kukalamba mu mimonekele

• Ukubomfya imiti ikola nelyo ukunwesho bwalwa

• Ukusashila no bunkalwe

• Ukulanda pa lwa mfwa; ukulemba ifyebo fya kufwaya ukuipaya; ukulenga ifilangilila ulukaakala, na kucilisha ku mwine

• Ukuyumfwa uwa mulandu

• Ukupelelwa, ukusakamikwa ukupopomenwa, ukulilalila

• Ukupeela ifikwatwa fya umo

• Ukukanapoosa amano ku cintu pa nshita iitali

• Ukukanatemwa ukukokoloka

• Ukuilengulula

• Ubulalelale

• Mu kupumikisha ukusanguka icikopo, ukulofwalofwa ku sukulu

• Ukuilunda ku kabungwe ka mipepele nelyo aka bampulamafunde

• Ukusangalala pa numa ya kupopomenwa

Ifi fishimpilwe pa citabo ca Teens in Crisis (American Association of School Administrators) ne citabo ca Depression and Suicide in Children and Adolescents, casabankanishiwa na Philip G. Patros na Tonia K. Shamoo

[Ifikope pe bula 7]

Ukutemwa ne cililishi kuti fyalenga uwacaice ukutesekesha ubumi