Ukulolenkana no Bulwele bwa Alzheimer
SALLY alondolola ukuti: “Umulume wandi, Alfie, ali ni folomani mu mukoti wa golde mu South Africa. Nalipapile lintu anjebele ukuti alefwaya ukuleke ncito. Ali fye ne myaka 56 kabili ali uwakampuka kabili alebombesha. Abo alebomba na bo baishilenjebo kuti atendeke ukucite filubo fyaibela. Ilingi line balefisa.
“Ilyo alekele ncito, twashitile ihotela. Apantu Alfie ali ni ntukushi, twamwene kwati e ukalawamya icifulo. Lelo lyonse aleita uwa ncito.
“Mu mwaka umo wine twaile pamo na keshikulu kesu akanakashi aka myaka itatu mu kukokoloka ku lulamba lwa bemba ku Durban. Katemenwe ukwangala pa cimpeelwa kwi shilya lya musebo ukufuma apo twaleikala. Icungulo cimo, mu ma 16:30 hrs, Alfie asendele akeshikulu kesu ku kupeeluka pa cimpeelwa kabili alaile ukubwela pa numa ya maminiti 30. Ilyo 19:00 hrs yakumene, ninshi tabalabwela. Natumine bakapokola foni, lelo banjebele ukuti umuntu nga aluba batendeka ukumufwaya pa numa ya maawala 24. Ubo bushiku ilyo naleelenganyo kuti nabafwa namwene kwati nalapena. Pa bushiku bwakonkelepo ilyo akasuba kali pa kati, naumfwile abalekonkonsha ku cibi, ilyo naileko nasangile Alfie na keshikulu pa kuboko kwakwe.
“Naipwishe nati: ‘Ni kwi mwaciba?’
“Ayaswike ati: ‘Wifulwa, nshishibe e ko naciba.’
“Akeshikulu kalondolwele akati: ‘Mama, twalilubile.’
“Awe mwandi, ukulubila fye mupepi! Na nomba nshaishiba uko basendeme bulya bushiku. Umunandi e wabasangile no kubatungulula apo twaleikala.”
Pa numa ya ici cacitike, Sally atwele Alfie kuli dokota wa fya bongobongo, uwalandile ukuti Alfie ali no bulwele bwa kufulungana kwa muntontonkanya ubwa dementia. Na kuba, Alfie ali no bulwele bwa Alzheimer’s Disease (AD), ubushakwata umuti wine wine uwa kubuposha.a Magazini wa ku Britain uwa New scientist asoso kuti ubulwele bwa AD “ni kepaya mukalamba uwalenga bune mu fyalo ifikankaala ukukonka pa malwele ya ku mutima, kansa na lupuma.” Cishimikwo kuti AD “bulwele ubusansa maka maka abakote.” Lelo AD kuti yasansa no ushili mukote, nga fintu cali kuli Alfie.
Apantu abantu abafulilako mu fyalo ifikankaala tabalefwa bwangu, casobelwo kuti bengi bakasanswa kuli dementia. Ukulingana no kufwailisha kumo, pa kati ka 1980 na 2000, abakalwala bakafika ku maperesenti 14 mu Britain, amaperesenti 33 mu United States, e lyo amaperesenti 64 mu Canada. Mu 1990, ilyashi lya pa televishoni mu Australia lyalandile ukuti: “Citunganishiwo kuti pali nomba mu Australia mwaba abantu 100,000 abalwala Alzheimer. Lelo ukufika ku mpela ya uno mwanda wa myaka, abakalwala bakaba 200,000.” Citunganishiwa ukuti ukufika mu mwaka wa 2000 abantu amamilioni 100 bakalwala AD mwi sonde lyonse.
Bushe Alzheimer Bulwele Nshi?
Icilenga ubulwele bwa AD na nomba tacilaishibikwa nangu cingati bacili balefwailisha. Lelo, icaishibikwa ca kuti ubulwele bwa AD buya buleonaula insandesande sha muli bongobongo, ukulenga imbali shimo isha bongobongo ukutunkana. Imbali ishilama amaka ya kwibukisha no kutontonkanya e shisanswa sana. Insandesande sha muli bongobongo ishilama inkuntu e shibalilapo ukusanswa, no kulenga imibele ya muntu ukwaluka. Imbali shimbi isha muli bongobongo tashisanswa ilyo line—pamo nge mbali ishilama ukumona no kutonya ukusanshako ne nkanda ya kuli bongobongo, iitungulula imibombele ya micincili. Magazini wa Scientific American alondololo kuti uku kwaluka “kuletako imibele ishaibipila ku muntu uwingenda, uwingalanda, no kulya lelo uushingeshiba ifilecitika.”
Ilingi line, ubu bulwele bwisa mu kupola pa numa ya myaka isano nelyo 10—lelo limo limo bulacila na pa myaka 20. Ilyo bulekoselako, amaka ya mulwele aya kubomba yalacepelako. Mu kupelako, umulwele te kuti eshibe abatemwikwa bakwe. Nga bwakosa sana, umulwele ilingi line tema pa busanshi kabili tengalanda nelyo ukuiliila. Nangu cibe fyo, abalwele abengi balafwa ku malwele yambi ilyo iyi nshita tailafika.
Ilyo ubulwele bwa AD buleingila fye bulakalifya sana inkuntu nangu cingati tabukalifya umubili. Bamo pa kubala balafilwa ukulolenkana na bo, basubilo kuti bukapwa.b Nangu cibe fyo, umo kuti ashipikisha no kulolenkana no bu bulwele no kusambilila ifya kucefyako ukukalipwa ubulwele bulenga mu nkuntu. Bert, uwakwata umukashi uwa myaka 63 uwalwala AD, asosele ukuti: “Nga caliweme, anjishiba bwangu ifyo umulwele alufya amaka ya kwibukisha. Indupwa nga shasambilila pa bulwele bwa AD ne fya kulolenkana na bo kuti shayafwiwa. Twamulomba ukukonka Loleni! mu kubebeta iyi milandu pamo ne milandu imbi mu fipande fibili ifyakonkapo.
[Amafutunoti]
a Ishiwi lya kuti AD lyafuma kwi shina lya kwa Alois Alzheimer, dokota umwina Germany uwabalilepo ukulondolola ubu bulwele mu 1906 pa numa ya kulepula icitumbi ca muntu uwalwele sana dementia. Cishimikwo kuti ubulwele bwa AD e bulenga amaperesenti ukucila 60 aya malwele ya dementia ayambukila amaperesenti 10 ya bantu abacila imyaka 65. Umusango umbi uwa dementia, uwitwa multi-infarct dementia, uulengwa na balupuma abashakalipa, abonaula bongobongo.
b Icishibisho: Umuntu afwile ukupimwa ilyo tacilashininkishiwa ukuti nalwala AD. Icilenga mupepi na maperesenti 10 nelyo 20 aya bantu balwala dementia malwele ayengondapwa. Ukulosha ku kupima ubulwele bwa AD, icitabo ca How to Care for Aging Parents cilondololo kuti: “Ubulwele bwa Alzheimer kuti bwapimwa bwino fye ukupitila mu kubebeta bongobongo pa kulepula icitumbi, lelo badokota kuti baceeceeta no kutontomesha fye pa fishibilo fya bulwele.”
[Amashiwi pe bula 12]
Citunganishiwa ukuti ukufika mu mwaka wa 2000 abantu amamilioni 100 bakalwala ubulwele bwa Alzheimer mwi sonde lyonse