Ukucindika Umulwele
INSHIKU shibili ilyo Sally ashilatwala umulume kuli dokota wa bongobongo, cilolo mukalamba umupya alisalilwe mu South Africa. Lintu dokota aipwishe Alfie pa lwa kusala kwaliko, atulumwine fye amenso kabili tayaswike. Lyene, pa numa ya kupima bongobongo wakwe, dokota abilikishe ne misuula ati: “Uyu mwaume tapali ifyo eshibe. Bongobongo wakwe naonaika!” Lyene apandile Sally amano ati: “Ufwile ukupingulapo ifya kucita ne ndalama mwakwata. Pantu uyu mwaume kuti akwimina no kukucena.”
Sally ayaswike ati; “Awe umulume wandi tengacita ica musango yo!” Sally alilungike; pantu Alfie tatalile aba uwa lukaakala kuli wene, nangu cingati bamo abalwala Alzheimer (AD) balakalipa. (Ilingi ukukalifiwa e kulenga, lelo nga balesungwa bwino ukukalipa kulacepako.) Nangu cingati dokota alitungulwike mu kupima ubulwele bwa kwa Alfie, alilabile ukucindiko mulwele. Pantu nga asendele Sally ku mbali no kumulondolwela bwino ubulwele bwa kwa Alfie.
Icitabo ca When I Grow Too Old to Dream cisoso kuti: “Abalwala amalwele ya dementia bakabila sana ukucindikwa no kukatamikwa.” Inshila yacindama iya kucindikilamo umulwele yalondololwa mu lupapulo lwa kupanda amano ulwa Communication, ulwalembwa na kabungwe ka Alzheimer’s Disease Society of London, ulutila: “Te kwesha ukulanda pa [mulwele wa AD] pa menso ya bantu, ukucita kwati talipo. Nangu fye te kuti bomfwikishe ifilelandwa, kuti bailuka ukuti nabasengaukwa kabili kuti bayumfwa ukusaalulwa.”
Bamo abalwele ba AD balomfwa ifyo abantu basosa pa lwa bene. Ku ca kumwenako, umulwele uwa ku Australia aile pamo no mukashi wakwe ku kukumana kwa kabungwe ka balwele ba Alzheimer. Pa numa aishilelandapo ati: “Bacilafunda abaleteensha pa fyo bengacita e lyo ne nshila bengakonka pa kuteensha. Cacimpapusha ilyo nacimona ukuti takwaciba uwacilalandapo pa mulwele nangu cingati e ko naciba. . . . Cilankalifya sana. Pa mulandu fye wa kuti nalilwala Alzheimer, e mu kutila ifyo nanda tamwaba mano kabili takuli uwingomfwako.”
Angweniko
Kwaliba inshila ishingi ishisuma isha kucindikilamo umulwele. Kuti bakabila ukwafwiwa ukutwalilila ne milimo ya cila bushiku iyo balebomba bwino ku numa. Ku ca kumwenako, nga balitemenwe ukulemba bakalata, lyene kuti mwaikala na bo no kubaafwa ukwasuka bakalata abafuma ku fibusa ifyayangwako. Mu citabo cakwe ica Alzheimer’s—Caring for Your Loved One, Caring for Yourself, Sharon Fish alumbula inshila shimbi ishisuma ishingaafwa abalwele ba AD, ati: “Fwayeni imilimo iyayanguka, iyalondoloka kabili iya bunonshi pamo ngo kusamfya imbale no kushipukuta, ukupyange ng’anda, ukupeta ifya kufwala ificapilwe, no kwipika ica kulya.” Lyene alondololo kuti: “Umulwele wa Alzheimer te kuti awamye ing’anda yonse nelyo ukwipika ifya kulya fyonse ifilekabilwa, lelo ilingi line amaka yakwe aya kubomba yapwa panono panono. Shukileni amaka yakwe ayashilaonaika no kuyasungilila ukufika apo mwingapesha. Lintu mwacite fyo, kuti mwalenga umutemwikwa wenu ukuikatamika.”
Abalwele ba AD tababomba imilimo imo bwino, e co kuti mwakabila ukupyange ng’anda na kabili nelyo ukusamfya imbale na kabili. Nangu ni fyo, ukulenga umulwele ukutwalilila ukuyumfwa uwacindama, kuti mwamuletela ukwikushiwa mu bumi. Mutasheni nangu fye tabombele bwino. Ibukisheni ukuti nabomba bwino ukulingana no kulwalilila kwakwe. Abalwele ba AD bakabila ukukoseleshiwa lyonse no kutashiwa—ukucilisha ilyo amaka yabo yaleya yalepwilako. Kathy, uwakwata umulume uwa myaka 84 uwalwala AD, asoso kuti: “Inshita iili yonse kabili mu kupumikisha kuti bacimfiwa pa kuimona ukuti tabacindama. Mu kwangufyanya uuleteensha akabila ukusansamusha umulwele no kumukoselesha ukuti ‘alebomba bwino.’” Icitabo ca Failure-Free Activities for the Alzheimer’s Patient cisumino kuti: “Apo bonse tufwaya ukumfwo kuti tulebomba bwino, abalwala dementia bena cicilepo.”
Ifya Kucita Nga Kwaba Ifya Nsoni
Abaleteensha bafwile ukusambilila ifyo bengacita ngo mutemwikwa wabo acita ifya nsoni. Icitiinwako sana ni lintu umulwele atendeka ukufiisha mu fya kufwala pa bantu. Dokota Gerry Bennett mu citabo cakwe ica Alzheimer’s Disease and Other Confusional States, alondololo kuti: “Ifi taficitika lyonse kabili ilingi line kuti fyacincintilwa nelyo ukucefiwako. Mulingile ukumona ificindeme, apantu ificitike nelyo abantu abalemonako tafilingile ukusakamika lelo ukusaaluka kwa mulwele e kusakamika.”
Nga kwacitika ica nsoni ica musango yo, mwikalipila umulwele. Lelo, esheni ukukonka uku kupanda amano: “Tekanyeni kabili sumineni ificitike no kwibukisha ukuti umulwele talufyenye ku mufulo. Mu kulundapo, mukalaumfwana nankwe nga mwaba abanakilila kabili abakosa ukucila ukufulwa no kukanatekanya. Bombesheni pa kuti mubakilile bucibusa no mulwele.”—Ulupapulo lwa kupanda amano ulwa Incontinence, ukufuma ku kabungwe ka Alzheimer’s Disease Society of London.
Bushe Cine Cine Balakabila Ukulungikwa?
Abalwele AD ilingi line balande fintu ifyalubana. Ku ca kumwenako, kuti balando kuti baleenekela lupwa uwafwa kale ukubatandalila. Atemwa kuti bamona ifinjelengwe, ifyo umuntontonkanya wabo welenganya. Bushe lyonse mulingile ukulungika umulwele wa AD nga alanda ifyalubana?
Robert T. Woods mu citabo cakwe Alzheimer’s Disease—Coping With a Living Death, alondololo kuti: “Abafyashi bamo batemwa ukulungika abana babo lyonse nga balufyanya ukushimbula bwino ishiwi nelyo nga balufyanya ukulanda. . . . Ici ilingi line cilenga umwana ukukalifiwa nelyo ukuipaatula pantu ilyo alefwaya ukuilandila tabalemutasha lelo balemucilima. E fyo ciba na ku mulwele wa AD nga lyonse alelungikwa.” Umfweni fintu Baibolo ipanda amano ukulosha ku misungile ya bana, aiti: “Mwe bashibo, mwisonga abana benu, epali banenuka.” (Abena Kolose 3:21) Nga ca kuti ukulungika abana lyonse kulabanenuna, kanshi ku bakalamba kuti cacila! Inyunshipepala ya ARDA Newsletter iya ku South Africa isoko kuti: “Ibukisheni ukuti umulwele muntu umukalamba uwaleikalila kabili uwalebomba bwino.” Ukulungika umulwele wa AD lyonse kuti kwamunenuna no kumuletela ukupopomenwa nelyo ukumulenga ukukalipa.
Kuti twasambililako fimo kuli Yesu Kristu ifingaafwa abalebomba no kupelebela kwa balwele ba AD. Yesu taleyangufyanya ukulungika fyonse ifyalubana abasambi bakwe balelanda. Na kuba, limo limo talebeba ifyebo fimo pantu tabaali no kufyumfwikisha pali iyo nshita. (Yohane 16:12, 13) Nga ca kuti Yesu alelangulukilako ukupelebela kwa bantu abatuntulu, kanshi ifwe mu kuitemenwa tulingile ukucilapo ukusumina imimwene yaibela, iishingacena, iya mukalamba uwalwalilila! Ukufwaya ukushinina umulwele pa cilubo acitile ninshi muleenekela nelyo ukupinda ifyo ashingacita. Ukucila ukubikana ifikansa, talaleni nelyo mu mucenjelo mutendeke ukulanda pali fimbi.—Abena Filipi 4:5.
Limo limo, icingacilapo ukubamo ukutemwa ca kumoneka kwati namusumina ifinjelengwe umulwele alemona ukucila ukumushinina ukuti te fya cine. Ku ca kumwenako, umulwele wa AD kuti afulunganishiwa pa mulandu wa “kumona” iciswango nelyo umuntu uwa kwelenganya uuli ku numa ye katani. Iyi te nshita ya kufwaya ukumwalulula. Ibukisheni ukuti mu muntontonkanya wakwe ifyo “alemona” fya cine cine, kabili ico mulekabila ukucita kunashako umwenso wakwe. Kuti mwalengela ku numa ye katani no kusoso kuti, “Nga ‘mwamumona’ na kabili, munjebe nalamulimuna.” Badokota babili, Oliver na Bock mu citabo cabo Coping With Alzheimer’s: A Caregiver’s Emotional Survival Guide, balondololo kuti ukusuminisha ifilandile umulwele kumupeela “amaka ya kucimfya ifinjelengwe fya kutiinya ifyo muntontonkanya wakwe welenganya. . . . Aleshiba ukuti alingile ukushintilila pali imwe.”
“Ifwe Bonse Tuipununa Apengi”
Calyafya ukubomfya imitubululo yonse ilumbwilwe pa muulu, maka maka ku bakwata ifingi ifya kucita ukubikako ne milimo imbi iya kusakamana ulupwa. Limo limo uuleteensha nga akalifiwa te kuti ailame no kucindiko mulwele wa AD. Nga e fyo caba, tamulingile ukuyumfwa aba mulandu sana. Ibukisheni ukuti umulwele nalimo kuti alaba bwangu icicitike, pa mulandu wa kulwala.
Na kabili, kalemba wa Baibolo Yakobo alando kuti: “Ifwe bonse tuipununa apengi. Umuntu nga taipununa mu kusosa, wene muntu uwapwililila.” (Yakobo 3:2) Apo abantu bonse abaleteensha tabapwililika, kuti balufyanya ilyo balebombo mulimo wakosa uwa kuteensha umulwele wa AD. Mu cipande cakonkapo, twalabebeta ifintu fimbi ifyaafwa abaleteensha ukulolenkana na fyo—nangu fye ukuipakisha ukuteensha umulwele wa AD.
[Amashiwi pe bula 17]
Abalwele balabomba bwino nga lyonse balekoseleshiwa no kutashiwa
[Amashiwi pe bula 17]
‘Umulwele kuti aumfwa ifilesoswa. E co te kwesha ukumulandapo nelyo ukulanda ifyabipa ilyo muli mupepi no busanshi bwakwe’
[Akabokoshi pe bula 14]
Bushe Mulingile Ukumweba Ifyo Alwala?
ABENGI abateensha tabaishiba nampo nga balingile ukweba umutemwikwa wabo ukuti alilwala Alzheimer’s Disease (AD). Nga mwapingulapo ukucite fyo, ni shani kabili ni lilali cilingile ukucitwa? Mu nyunshipepala ya South African Alzheimer’s and Related Disorders Association mwali ifyebo ifisuma ifyalembelwe na kabelenga ifya kuti:
“Ukutula apo umulume wandi alwalila Alzheimer napapita mupepi ne myaka 7. Nomba ali ne myaka 81, kabili ku ca kutasha ubulwele tabulapitilila . . . Pa nshita ntali namwene kwati tacingawama ukumwebo kuti alilwala Alzheimer e co twalitwalilile ukulanda amashiwi yakwe aya ‘kuitentemba’ aya kuti: ‘Lyonse e fyo ciba ku muntu uwa myaka 80!’”
Kabelenga lyene aloseshe ku citabo icatubulwile mu nshila iisuma kabili iyayanguka ukuti umulwele afwile ukwebwa ifyo alwala. Lelo tafwaile ukukonka uku kupanda amano pantu aletiina ukukalifyo mulume wakwe.
Akonkanyapo ukulando kuti: “Lyene bushiku bumo, umulume wandi alandile ukuti alatiina ukuseebana lintu ali ne fibusa. E nshita nashukile ukumweba! E co (ninshi nimpiba) nafukeme mupepi nankwe no kumwebo kuti alilwele Alzheimer. Kwena, taishibe umo naloseshe, lelo nalilondolwele ukuti Alzheimer bulwele ubwalengele ukuti alefilwa ukucita bwino ifintu ifyo lyonse alecita, no kumuletela icilafi. Namulangile basentensi fye babili mu katabo kenu aka Alzheimer’s: We Can’t Ignore It Anymore abaleti: ‘Alzheimer bulwele bwa kuli bongobongo ubulenga icilafi no konaula umuntontonkanya . . . Bulwele bwa cine cine TE BUKOTE FYE.’ Namukoseleshe ukuti abanankwe balishibe ukuti alilwala ubu bulwele kabili balamulangulukilako. Alitontonkenyepo, kabili lyene aishilebilikisha ati: ‘Kwena ifyo wasokolola fyangafwa!’ Fintu naumfwile bwino pa kumona ukuti ifyo namwebele fyamuletele ukwiluluka kukalamba!
“E co pali nomba, lyonse nga amoneka kwati alecushiwa kuli cimo, ndamukumbatila no kusoso kuti ‘Ibukisheni ukuti te imwe mulengele. Bulwele bwabipa ubwa Alzheimer e buletele ubu bwafya,’ kabili nga nalanda ifyo mu kwangufyanya alatekanyako.”
Kwena, abalwele ba AD balipusana. Na kabili, ukumfwana pa kati ka baleteensha na balwele kwalipusana. E co mwe bene kuti mwapingulapo nga mulefwaya ukweba umutemwikwa wenu ukuti alilwala AD.
[Akabokoshi pe bula 16]
Bushe Cine Cine ni Alzheimer Alwele?
NGA ca kuti umukoloci nafulungana mu kucishamo, mwisondwelela bwangu ukuti alwele Alzheimer. Fingi filenga abakoloci ukufulungana, ifyapala ukufwilwa, ukukuuka mu kampampa, nelyo ukulwala. Ilingi line ukufulungana kwacishamo mu bakoloci kuti kwaposhiwa.
Na ku balwele ba AD, tacipilibula ukuti ukufulungana ninshi e kulengele balwalishe mu kupumikisha, pamo ngo kufiisha mu fya kufwala. Ubulwele bwa AD bulunduluka panono panono. Icitabo ca Alzheimer’s Disease and Other Confusional States, cilondololo kuti: “Ukulwalisha kwa kupumikisha, ilingi line kulangililo kuti kuli cimo icilubene nga nshi (pamo ngo bulwele mu cifuba nelyo mu misu). Cilemoneka kwati abalwele ba [AD] aba ncepela fye e bo ubulwele bukosa bwangu. . . . Nangu cibe fyo, icinabwingi ukulwala takulunduluka bwangu, maka maka nga ca kuti umulwele alasungwa bwino e lyo na fimbi ifyo alwala filebombelwapo mu kwangufyanya.” Amalwele yambi ayengondapwa e yalengo kuti umulwele wa AD alefiisha mu fya kufwala. Ulupapulo lwa kupanda amano ulwa Incontinence, ulwalembwa na Alzheimer’s Disease Society of London lulondololo kuti: “Lyonse ica kubalilapo ukucita kumona [dokota].”
[Ifikope pe bula 15]
Ukwafwilisha abalwele ba “Alzheimer” ne milimo ya cila bushiku kulabaletelo mucinshi