Gutenberg—Ifyo Anonseshe Isonde!

KU ULEMBA LOLENI! MU GERMANY

CINTU nshi icapangwa mu myaka 1,000 iyapitapo cayambukila ubumi bwenu sana? Bushe ni lamya, televishoni, nelyo motoka? Napamo ifi fyonse tafyamwambukila sana. Incenshi ishingi shisoso kuti, ni mashini wa kupulinta ifitabo. Johannes Gensfleisch zur Laden, uwaishibikwa bwino nga Johannes Gutenberg e wabalilepo ukubomfya iyi nshila iya kupulinta kuli mashini. Afumine ku lupwa ulukankaala kabili te lyonse alebomba umulimo wa butukushi.

Mashini wa kwa Gutenberg alilondololwa pamo nge “cintu icikalamba ico abena Germany baacita ku kulundulula ubwikashi bwa bantunse.” Kope umo uwa mitande 42 uwa maBaibolo ya kwa Gutenberg ayacilipo ayapulintilwe kuli mashini wakwe uwacipesha mano alikoso mutengo nga nshi.

Mainz wa Lulumbi

Gutenberg afyalilwe mu Mainz, nalimo mu 1397. Pali iyo nshita mwi tauni lya Mainz ilyabela mu lulamba lwa mumana wa Rhine, mwaleikala abantu 6,000. Lyaishibikwe nga Mainz wa Lulumbi, pantu cali cifulo cikalamba icaleyangalila amatauni ayaikatene mu mibombele. Bashikofu bakalamba mu Mainz e balesala bakateka ba Buteko bwa ciRoma. Mainz alilumbwike pa mulandu wa bakalopolola ba golde. Ilyo Johannes ali umwaice alisambilile ifya kufula ifyela, ukusanshako ne fya kulemba pa cela. Pa mulandu wa cimfundawila ca mapolitiki, afulumukile ku Strasbourg uko aileikala imyaka imo alebomba no kusambilisha umulimo wa kuputula amabwe ayaumo mutengo. Lelo alyobelwe nga nshi ku mulimo wakwe uwa mu bumfisolo uwa kupanga mashini wa kupulintila. Gutenberg alyeseshe ukuwamyako ubutukushi bwa kupulinta ifitabo kuli mashini.

Mashini wa kwa Gutenberg ne Ndalama Akongwele Kuli Fust

Gutenberg abwelele ku Mainz no kutwalilila na matukuto yakwe. Akongwele amagulden 1,600 kuli Johann Fust, ishali ni ndalama ishingi pantu pali iyo nshita bakafula ba fyela balefola fye amagulden 30 mu mwaka umo. Fust ali ni shimakwebo uwacenjela uwaishibe ukuti ali no kunonkelamo mu matukuto ya kwa Gutenberg. Bushe finshi Gutenberg alefwaya ukucita?

Gutenberg alimwene ukuti ifipe fimo fyalepangwa ifingi, kabili ifyapalana. Ku ca kumwenako, indalama sha museke ne fipoolopoolo fyalepangwa ku cela. E co atontonkenye pa lwa kupulinta imyanda ya mapepala ayapalana kabili lyene ukulonganika amapepala mu fipandwa ukupanga ifitabo ifyapalana. Fitabo nshi afwaile ukupulinta? Atontonkenye ulwa Baibolo, icitabo icakosele umutengo icalebelengwa fye na bakankaala aba ncepela. Gutenberg alefwaisha ukupanga amaBaibolo ayengi ayapalana kabili ayayemba, pa kuti yakwateko umutengo uunono sana ukucila amakope yalelembwa ku minwe. Bushe uyu mulimo ali no kuubomba shani?

Apo ifitabo ifingi fyalekopololwa ku minwe, umute, ne nshita fyalekabilwa. Bamo balyesesheko ukupulinta ukubomfya ifipimfya fya mapulanga ifyalembwapo lubali lumo. Umwina China uwe shina lya Pi Sheng ena apangile ifilembo fye bumba ifya kupulintila. Mu Korea, ifilembo fya mukuba fyalebomfiwa mu fakitare wa buteko uwalepulinta ifitabo. Lelo ukupulinta ukubomfya ififwati fya kusesha, uko e kuti ifilembo ifyaba cimo cimo ifingatantikwa cipya cipya pa kuti fipulinte ipepala lipya kwalekabila ifilembo ifingi sana, kabili takwali uwaishibe ifya kufipanga. Uyu e mulimo Gutenberg alefwaya ukubomba.

Apo Gutenberg alibeleshe umulimo wa kufula ifyela, alimwene ukuti ukupulinta ukubomfya ifilembo fya cela ifya kusesha kwali no kutunguluka ukucila ukubomfya ifye bumba nelyo ifya mapulanga. Ifilembo fya cela fyali no kupangilwa mu cikombola ca cela, te kubasa nelyo ukubumba. Gutenberg alekabila ifikombola fya kupangilamo ifilembo 26 ifya alufabeti—mu tulembo tunono na mu filembo fikalamba—ukusanshako ifilembo fyakambantana, ifilembo filangilila umwa kwiminina, e lyo na manambala. Apendele ukuti alekabila ukupanga ifilembo 290 ifyalekanalekana, cimo cimo mu fipo.

Gutenberg Atendeka Umulimo Wakwe

Gutenberg apingwilepo ukubomfya ifilembo fya cina Goth mu ciLatin, ifyo abashimbe ba fya mipepele babomfeshe ku kukopolola Baibolo. Apantu alibeleshe umulimo wa kufula, pa kapaapaatu ka cela apangile ifilembo ifyakupamikwa. (Icikope 1) Lyene lintu iyi nshimbi yafwatikwe pa kapaapaatu ka cela icanaka ica mukuba nelyo umutofwe icilembo casenamuka calilembeke pa kapaapaatu ka cela icanaka, aketwa matrix.

Mu kukonkapo icikombola ca cela ico Gutenberg apangile calibomfiwe. Ici cikombola icalingene ne kofi ubukulu caliceneme kubili. Akapaapaatu ka cilembo kabikilwe ku nshi ya cikombola, kabili ifyela ifyaengwa fyalipongolwelwe mu cikombola. (Icikope 2) Mu kwangufyanya ifyela ifyaengwa ifya kapotwe, umutofwe, antimony, na bismuth fyalitaleele bwangu no kukosa.

Icela icakosa icafumine mu cikombola lubali lumo cakwete icilembo icakupamikwa, iciitwa icifwati. Uyu mulimo walibwekeshiwepo ukufikila lintu impendwa ya cilembo cimo na cimo iyalekabilwa yakumanine. Lyene akapaapaatu kalifumishiwe ku nshi ya cikombola no kupyanikwapo na kapaapaatu ka cilembo cimbi. E ico, mu kashita fye akanono ififwati fyafulilako ifya cilembo cimo na cimo fyalipangilwe. Ififwati fyonse fyalilingene ubutali, ukulingana ne fyo Gutenberg alefwaya.

Nomba ukupulinta kwali no kutendeka. Gutenberg asalilepo icipande cimo mu Baibolo ico alefwaya ukukopolola. Ukubomfya umutambu wa kupiminako, Gutenberg abomfeshe icifwati ku kufwatika amashiwi kabili atantike amashiwi mu mitande. (Icikope 3) Umutande umo na umo wali uwalingana. Ukubomfya ipepala lya kweseshapo, abikile imitande mu mukululo wa fyebo, imikululo ibili pe pepala limo na limo. (Icikope 4)

Ili pepala lya fyebo lyabikilwe apabatama pali mashini wa kupulintila kabili lyene abikilepo inki uwafiita. (Icikope 5) Mashini uwa kupulintila—uwapalana ne ca kukaminamo umwangashi—afumishe inki mu cifwati ukutwala pe pepala. Ne pepala lya fyebo lyalipulintilwe. Inki uwingi na mapepala fyalibomfiwe kabili uyu mulimo walibwekeshiwepo ukufikila lintu impendwa ya makope ayalefwaikwa ukupulintwa yakumanine. Apantu icifwati cali ica kusesha, calibomfiwe na kabili ku kupulinta ipepala na limbi.

Mashini wa Cipesha Mano

Ishopo lya kubombelamo ilya kwa Gutenberg umwalebomba abantu 15 ukufika kuli 20 lyapwishishe ukupulinta Baibolo uwa ntanshi mu 1455. Amakope mupepi na 180 yalipulintilwe. Baibolo umo na umo akwete amabula 1,282, ne mitande 42 mu mikululo ibili pe bula limo na limo. Umulimo wa kukaka amaBaibolo mu mavolyumu yabili no kuyemfya imitwe ne filembo fya kubalilapo ifya fipandwa fyonse wabombelwe ne ntukushi isha mu mashopo yambi.

Bushe Gutenberg abomfeshe ififwati finga pa kupulinta Baibolo onse? Ibula limo na limo lyakwata ifilembo mupepi na 2,600. Nga twatunganya ukuti Gutenberg akwete ababomfi 6 aba kufwatika ifilembo, kabili nga ca kuti umo na umo uwa bene alepulinta amabula yatatu pa nshita imo, bafwile balebomfya ififwati 46,000. Te ca kutwishika ukuti icikombola ca kwa Gutenberg caleteleko ukupulinta kwa kubomfya ifilembo fya kusesha.

Abantu balipapile lintu bamwene ukuti amaBaibolo yonse aya kwa Gutenberg yakwete amashiwi mu ncende shimo shine. Ico calyafishe ukucita mu fitabo fyalelembwa ku minwe. Günther S. Wegener alemba ukuti Baibolo uwa mitande 42 ali “uwalingana bwino bwino kabili uwayemba, ica kuti abapulinta ifitabo pa myaka iingi iyapita balipapushiwa kuli uyu mashini wa cipesha mano.”

Ubukwebo bwa kwa Gutenberg Bwabongoloka

Nangu cibe fyo, Fust alefwaya fye icuma te Baibolo uwayemba. Indalama akongweshe Gutenberg tashabwelele bwangu. Abanankwe balimufutwike, kabili mu 1455—ilyo amaBaibolo yalepwishishiwa ukupulintwa—Fust apindile inkongole shakwe. Gutenberg alifililwe ukubwesha inkongole kabili icilye camupeele umulandu. Bamupokolwele ifibombelo fimo ifya kupulintila pamo ne fifwati fya maBaibolo no kupeela Fust. Fust aiswile akampani ka kupulinta pamo na Peter Schöffer umubomfi wacenjela uwa kwa Gutenberg. Akampani ka kwa Fust na Schöffer, kalilumbwike mu mulimo uwatendekwe na Gutenberg kabili kaishileba aka ntanshi mwi sonde mu bukwebo bwa kupulinta ubwabombele bwino.

Gutenberg alyeseshe ukukonkanyapo umulimo wakwe ukupitila mu kupanga mashini na umbi uwa kupulintila. Bamo abasoma basoso kuti e wapulintile ifitabo fimbi ifya mu mwanda wa myaka uwalenga 15. Lelo tafyalumbwike nangu ukuyemba ukucila Baibolo uwa mitande 42. Mu 1462 Gutenberg na kabili aliponenwe no busanso. Pa mulandu wa ntungulushi sha ciKatolika ishalelwila ukuteka, itauni lya Mainz lyalyocewe ne fipe fyalisampilwe. E ico Gutenberg alilufishe ifibombelo fyakwe na kabili. Aishilefwa mu February 1468, pa numa ya myaka 6.

Ifyo Gutenberg Ashiliile Isonde

Mashini wa kwa Gutenberg alisalangene mpanga yonse. Ukufika mu 1500, mu matauni 60 mu Germany na mu fyalo 12 ifya mu Bulaya mwali bamashini ba kupulintila. Icitabo ca The New Encyclopædia Britannica cisoso kuti: “Ubuyantanshi bwa kupulinta ifitabo bwaleteleko ukwaluka kukalamba mu kumfwana kwa kubomfya ifilembo. Pa myaka 500 iyakonkelepo umulimo wa kupulinta walilundulwike nga nshi lelo imibombele ya ntanshi iya kwa Gutenberg tayaalwike.”

Ukupulinta kwaalwile imikalile ya bena Bulaya, abapiina na bo batendeke ukwishiba ifyalecitika mu calo te bakankaala fye beka. Ukupulinta kwalengele ukuti ululimi lumo na lumo luikwatile ifilembo ifyo abantu bonse bengabelenga. E co, iciNgeleshi, icina France, ne ndimi sha bena Germany fyaliikwatile ifilembo kabili fyalibakililwe. Impendwa ya bantu abalefwaya ifya kubelenga yalingilishiweko. Ilyo Gutenberg ashilabako, mu Bulaya mwali fye amakana ayanono aya fitabo lelo imyaka 50 pa numa ya mfwa yakwe, kwali ifitabo ifingi.

Nga takwali mashini wa kupulintila Ukwaluka kwa ciProtestanti ukwa mu mwanda wa myaka uwalenga 16 nga takwatungulwike. Baibolo yalipilibwilwe mu cina Czechoslovakia, icina Holland, iciNgeleshi, iciFrench, icina Germany, icina Italy, icina Poland, ne cina Russia, kabili mashini wa kupulintila alyangwisheko umulimo wa kusabankanya amakana ya fitabo. Martin Luther alibomfeshe bwino mashini wa kupulintila ku kusalanganya ifisumino fyakwe. Alitungulwike mu matukuto yakwe ukucila bambi abaikele mu nkulo ilyo mashini wa kwa Gutenberg ashilapangwa. E mulandu wine Luther alandile ukuti mashini wa kupulintila ali ni nshila ya kwa Lesa “ku kusalanganya imipepele ya cine mwi sonde lyonse”!

Amakope ya Baibolo wa kwa Gutenberg Ayashalapo

Ni yanga amaBaibolo ya kwa Gutenberg yashalapo? Ukufika pali ino nshita citunganishiwa ukuti 48 e yashalapo—yamo aya yene tayakumanina kabili yamo yaba ku Bulaya e lyo yamo ku North America. Umo uwa makope yawamisha aba ni Baibolo uwa mapepala yakosa uwaba mu Library of Congress mu Washington, D.C. Lyene mu 1996, iciputulwa na cimbi ica Baibolo wa kwa Gutenberg icapeseshe amano calisangilwe mu laibrare we calici mu Rendsburg ku Germany.—Moneni Awake! uwa January 22, 1998, pe bula 29.

Mwandi ca kutasha pantu nomba uuli onse kuti ashitako Baibolo! Kwena, tacilepilibulo kuti tulingile ukushita Baibolo wa kwa Gutenberg uwa mitande 42! Bushe ashitwa shinga? Mu 1978 Gutenberg Museum mu Mainz yashitile kope umo pa mutengo wa madeutsche mark amamilioni 3.7 (mupepi na madola amamilioni yabili mu ndalama sha lelo). Ilelo umutengo wa uyu Baibolo walicila imiku ingi pali uyu mutengo.

Cinshi calenga ukuti Baibolo wa kwa Gutenberg abe uwaibela? Profesa Helmut Presser, uwali kale umukalamba wa Gutenberg Museum atubulula ifintu fitatu ifyalenga. Ica ntanshi, ca kuti Baibolo wa kwa Gutenberg ali e citabo ca ntanshi ukupulintwa mu Bulaya ukubomfya ifilembo fya kusesha. Ica bubili ca kuti e Baibolo uwabalilepo ukupulintwa. Ica butatu, ca kuti aliyemba nga nshi. Profesa Presser alembo kuti muli Baibolo wa kwa Gutenberg, mwaba “ifilembo fya cina Goth pa nshita lintu fyalumbwike.”

Abantu aba ntambi shonse balingile ukutasha pali mashini wa kwa Gutenberg. Abomfeshe icikombola, ifyela, inki, ne cifwati pa kupanga mashini wa kupulintila uwanonseshe isonde.

[Ifikope pe bula 28, 29]

1. Inshimbi ya cela yabomfiwe ku kufwatika icilembo pa kapaapaatu ka mukuba

2. Ifyela ifyaengwa fyapongolwelwe mu cikombola ca cela. Ilyo ifyela fyakosele, icifwati icafuminemo cakwete icilembo icakupamikwa

3. Icifwati cabikilwe ku mutambu wa kupiminako pa kulemba amashiwi, no kupanga umutande wa fyebo

4. Imitande yabikilwe mu mikululo pe pepala lya kweseshapo

5. Ipepala lya fyebo lyalebikwa apabatama pali mashini wa kupulintila

6. Icipaapaatu ca mukuba icalembwapo ica kwa Gutenberg, ica mu 1584

7. Ilelo, kope umo uwa Baibolo wa kwa Gutenberg ashitwa pa mutengo wa mamilioni ya madola

[Abatusuminishe]

Ifikope 1-4, 6, na 7: Gutenberg-Museum Mainz; icikope 5: Pa kusuminishiwa na ba American Bible Society

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 28]

Icikope cili ku numa: Pa kusuminishiwa na ba British Library/Gutenberg Bible